İktisadi ve sosyal yönleriyle Kethüda Canfeda Hatun vakıfları

Abstract

Bu tez çalışmasının konusu; Kethüda Canfeda Hatun'un hayatı, tesis ettiği vakıfları ve İstanbul Vakfı'nın XVII. yüzyıla ait muhasebe bilançolarının analizidir. Sultan III. Murad'ın harem kethüdası Canfeda Hatun resmi belgelerde bu unvanı kullandığı görülen ilk kadındır. Kendisi saltanat ailesine evlilik veya akrabalık yoluyla bağlı değildir. Tarihçi Gelibolulu Mustafa Âli, Nurbanu Sultan'ın güvenini kazandığını, Valide Sultan'ın ölmeden oğluna Canfeda Hatun'u yanında bulundurmasını vasiyet ettiğini bildirir. Böylece Sultan III. Murad nazarında itibarı artıp, nüfuzu genişlemiştir. O zamana kadar görülmedik şekilde `kethüda kadın` unvanıyla şöhret bulan Canfeda Hatun, gelirleri ve servetini çok sayıda hayır eseri tesis ederek Osmanlı toplumuna geri döndürür. Başbakanlık Osmanlı Arşivi'nde kayıtlı vakıf muhasebe defterlerine göre; İstanbul'da Karagümrük, Saraçhane ve Gedikpaşa semtlerinde ve Beykoz'un Akbaba köyünde, ayrıca İzmit'te çok sayıda hayır eseri yaptırmıştır. Hacca gidip dönen yolcuların ihtiyaçlarının giderilmesi için kurduğu bir de Haremeyn Vakfı vardır. Mısır'daki bazı gayrimenkullerinin gelirlerini bu vakfa tahsis etmiştir. Canfeda Hatun'un günümüze gelememiş hayır eserlerini ortaya çıkarmanın bir yolu muhasebe defterlerindeki bakım ve onarım kayıtlarıdır. Bilançolardaki gelir kaynaklarıysa serveti açısından ele alınmıştır. Zira İslam hukukunda vâkıf ancak mülkiyetindeki malları vakıf yapabilir. Çalışmada ele alınan diğer konu, İstanbul Vakfı'nın XVII. yüzyıl bilançoları üzerinden analizidir. Osmanlı Devleti'nde klasik dönemin tamamlandığı, taht mücadeleleri, yeniçeri isyanları, Celali isyanları gibi karmaşaların görüldüğü, ayrıca 1660 İstanbul Yangını gibi o zamana dek görülmüş en geniş çaplı yangınla karşılaşılan bir dönem Canfeda Hatun'un İstanbul Vakfı'nın özelinde değerlendirilecektir. Vakfın gelirlerinin ve giderlerinin karşılaştırılmasıyla mali dengesi, karşılaştığı krizler ve bunların çözüm yolları ve vakıf idaresinin etkinliği ele alınacaktır.

In this thesis, both Ketkhuda Janfeda Khatun's biography and her pious foundations were researched from the first hand sources. However, the main focus in this work have been the accounting registers of Janfeda's İstanbul Waqf during the seventeenth century. Janfeda Khatun was the ketkhuda khatun of the imperial harem during the reign of Sultan Murad III. As far as is known she was the first woman who used this title in official documents. As a ketkhuda khatun Janfeda served Nurbanu Valide Sultan (queen mother) and the Sultan Murad III. Although she was not related to Sultan's family by marriage or blood Nurbanu deeply trusted Janfeda whom she did not forget in her deathbed. According to the historian Gelibolulu Mustafa Âli, after Nurbanu's death Janfeda's fame was increased remarkably as well as her wealth. As a result she returned her fortune to the Ottoman public in the shape of pious foundations. According to the accounting registers in the Prime Ministery Ottoman Archive she built waqfs in Istanbul and Ottoman İzmit. Besides she founded a Haremeyn Waqf for the benefit of the pilgrims. Unfortunately few of her public works arrived in our century due to the different reasons. Firstly records of the accountig registers have been benefited finding both Janfeda's wrecked public works and her fortune. Moreover, they have used analyzing the Istanbul Waqf progress during seventeenth century when Ottoman Empire witnessed many upheavals such as janissary riots, celali revolts or 1660's traumatic İstanbul Fire. It was aIso the century when the Empire completed the classical period in its long history. As an Ottoman tradition, waqfs of political figures used to be managed by military class members and Janfeda's waqfs were not an exception. As a result they were influenced by economic, social and military events of the period. In this study Istanbul foundation will be eveluated under the seventeenth century events. The questions such as what the foundations' revenues and expenses were, how their balance wew provided in the century, during crises in particular, what the solutions were will be answered regarding to the archival documents.