İbnü`t-Tahhân`ın Hâvi`l-Fünûn ve Selvetü`l-Mahzûn adlı mûsikî eseri (Tahkik ve inceleme)

Abstract

Hâvi'l-Fünûn ve Selvetü'l-Mahzûn adlı eser, X-XI. asırlar arasında Mısır'da (Fâtımîler dönemi), saray müzisyenlerinden olan İbnü't-Tahhân tarafından kaleme alınmış olup eldeki kaynaklara göre Fâtımîler döneminden günümüze ulaşabilmiş bilinen tek mûsikî eseridir. Erken dönem mûsikî kaynakları arasında Hâvi'l-Fünûn ve Selvetü'l-Mahzûn'u farklı kılan en önemli özelliklerinden birisi, eserin Fâtımîler dönemi mûsikî kültürüne ışık tutmasının yanı sıra, eserde câhiliye dönemi ile müellifin yaşadığı Fâtımîler dönemi arasında yaşamış beş yüze yakın mûsikîşinasın isimlerinin tasnifli bir şekilde zikredilmesidir. Profesyonel bir müzisyen tarafından kaleme alınan bu eser, mûsikî sanatının ilmi ve ameli yönlerinin ele alındığı iki ana makaleden oluşmakta ve içerisinde yer alan yüz iki konu başlığı ile ansiklopedik bir özellik taşımaktadır. Eserde kadim Grek filozoflarından çeşitli alıntılar yapılmış ve onlara ait bilinmeyen bazı mûsikî eserlerinden bahsedilmiştir. Diğer taraftan Abbâsî döneminin en meşhur mûsikîşinaslarından olan İbrahim el-Mevsılî (ö. 804), İbn Câmî (ö. 808), İbrahim b. el-Mehdî (ö. 839) ve İshâk el-Mevsılî'den (ö. 850) bahsedilmesi ve onlara çeşitli atıflar yapılması, ayrıca Tahhân ailesi, Huveylâ ailesi, İbnü'ş-Şâmiyye, Şerif Hüseyin er-Rassî gibi Fâtımî döneminin meşhur müzisyen aileleri ve şahısları hakkında aktarılan rivayetler, müellif ile Fâtımî devlet yöneticileri arasında geçen bazı diyaloglar vb. dolayısıyla mûsikî tarihi açısından önemli bilgiler içermektedir.Eserde mûsikînin nazarî ve ameli yönünün nasıl olması gerektiği mûsikî felsefesi, mûsikînin tanımı, tesiri, fazileti, hükmü, müzisyenin vasıfları, klasik Arap ğınâsının seçkin yüz eseri, klasik mûsikî ve modern mûsikî üzerine yapılan tartışmaların yanı sıra, sesin oluşumu, ses oranları, nağme, cins, perdeler, lâhin türleri, tarîkalar, bisât, telhîn, îkâ' gibi nazarî konulardan bahsedilmesi, müzisyenin vasıfları, imtihan edilmesi, eğitimi, müzisyenin meclislerde ve sultanın huzurundaki konumu, müzisyenlerle ilgili methiye ve hiciv örnekleri, icrâyı güzelleştiren yöntemleri içeren terimler sözlüğü, ikâ'ı güzelleştiren yöntemleri içeren terimler sözlüğü, hançere türlerinden bahseden boğaz terimleri sözlüğü, mûsikî icrâsının tertibi, repertuar, müzik dinleme âdâbı, insan hançeresinin kusurları, boğaza iyi gelen ve zarar veren şeyler, hançerenin çalgılara uydurulması gibi hususların yanında udun menşei, ölçüleri, yapımı, telleri, perdelerin bağlanması, akordu başta olmak üzere tambur, ney, mi'zef, rebâb, def, erğanun, kaysâra, şelyak, salîh ve kenkele gibi çalgılar hakkında da bilgiler bulunmaktadır. Bu çalışmada, öncelikle okunmasında ve anlaşılmasında ciddi zorluklar bulunan mevcut yazma nüsha tahkik edilerek daha anlaşılır bir metin oluşturulmaya çalışılmış ve ardında eserin Türkçe tercümesi yapılmıştır. Daha sonra eserin muhtevası, kendinden önceki ve kendi döneminde kaleme alınan Kindî'nin mûsikîye dair risâleleri, Fârâbî'nin Mûsikâ'l-Kebîr, İbn Sînâ'nın Cevâmiu İlmi'l-Mûsîkâ, İbn Hurdâzbih'in Kitâbü'l-Lehv ve'l-Melâhî, Harezmî'nin Mefâtihu'l-Ulûm, İhvân-ı Safâ'nın er-Resâil, İbn Zeyle'nin el-Kâfî fi'l-Mûsîkâ ve Ali el-Kâtib'in Kemalü Edebi'l-Ğınâ adlı eserlerinde bulunan ilgili bölümlerle mukayese edilerek dönemin mûsikî kültürünün aydınlatılmasına katkı sunmaya çalışılmıştır.

The work named Ḥāwī al-funūn wa-salwat al-maḥzūn was written by one of the palace musicians, Ibn al-Ṭaḥḥān, between 10-11th centuries, during the Fatimids period. According to the available data, it is the only known musical work that has survived from the Fatimid period. One of the most important features that distinguishes Ḥāwī al-funūn wa-salwat al-maḥzūn among the early music sources is that it sheds light on the music culture of the work of the Fatimid period, as well as the names of the five hundred musicians who lived between the period of Jāhiliyya and Fatimids. This work, written by a professional musician, consists of two main articles dealing with the scientific and de facto aspects of musical art, and has an encyclopedic feature with a hundred and two topics. Various quotations from the ancient Greek philosophers were made in the work and some unknown musical works of them were mentioned. On the other hand, in the work, Ibrāhīm al-Mawṣilī (d. 804), Ibn Djāmī (d. 808), Ibrāhīm b. al-Mahdi (d. 839) and Ishaq al- Mawṣilī (d. 850) are mentioned and various references are made to them. There are also rumors about the famous musician families and individuals of the Fatimid period such as Ṭaḥḥān family, Huwayla family, Ibn al-Shamiya, Sharif Husayn al-Rassi. This work, for all these reasons and since it contains some dialogues between the author and the Fatimid state administrators, has an important place in musical history.In his work, the author has dealt with how the theoritical and experimental directions of music should be, his philosophy of music, the definition, influence, virtue, judgement of the music, the qualifications of the musician. Besides, besides the discussions on the distinguished face work of classical Arab music, classical music and modern music, the topics such as the formation of sound, sound ratios, tune, genus, curtains, melody types, dates, bishat, telhîn, ikâ 'are mentioned. Musician's qualifications, test, education; the position of the musician in assemblies and in the presence of the sultan, examples of praise and satire about musicians, a glossary of terms containing methods that beautify the performance, a glossary of words that speak of types of dagger (hançere), the composition of the musical performance, the repertoire, the talent of listening to music, things that are good for the throat and harm to the throat, and the alignment of the dagger with the instruments are also included in the work. In addition to these, there is also information about the origin, dimensions, construction, wires, pitch of lute, tuning, instruments such as drum, flute, mi'zef, rebâb, def, erganun, kaysâra, sheliya, salih and kenkele. In this study, it is tried to create a more understandable text by examining the existing manuscript, which has serious difficulties in reading and understanding, and then the Turkish translation of the work is done. Then the content of the work was compared with the relevant sections in some of the works that were written before and in his own period. These works are as follows: al-Kindī's tales on music, al Fārābī's Kitāb al-Mūsīqā al-Kabīr, Avicenna's Jawāmi' ilm al-musiqa, Ibn Khordadbeh's Kitāb al-lahw wa-l-malahi, al-Khwārizmī's Mafātīḥ al-ʿUlūm, Rasāʾil ikhwān aṣ-ṣafāʾ wa khillān al-wafāʾ, Ibn Zaylā's Kitāb al-Kāfī fī l-Mūsīqī and Ali al-Kātib's Kitāb Kamāl Adab al-Ghina. Thus, it was tried to contribute to the enlightenment of the musical culture of the period.