315 numaralı Hicri 1154-1155 (M. 1741-1742) tarihli Diyarbakır şer`iyye sicilinin transkripsiyon ve değerlendirmesi

Abstract

Bir tek deftere bağlı kalarak, belli bir zaman diliminde de olsa bir şehrin idari ve sosyo-ekonomik yapısı hakkında bilgi vermek mümkün değildir. Bu sebeple, çalışmanın içeriğinden de anlaşılacağı gibi, elimizdeki derleri temel almış olmamıza rağmen, Diyarbakır'ın özellikle idari ve fiziki yapısı hakkında daha çok başka kaynak ve araştırmalara başvurmak zorunda kaldık. Bir bölgeyi veya şehri bulunduğu ülkenin idari ve sosyo-ekonomik yapısından bağımsız incelemenin imkansızlığı da bu zaruretin bir başka sebebidir. İncelediğimiz dönemde, Diyarbakır tarih içerisindeki önemini Osmanlı idari yapısı içinde 'Diyarbekir Eyaletinin` paşa sancağı olarak `Amid` ismiyle devam ettirmiştir. Bu dönemde Diyarbakır fiziki açıdan, kurulduğu alana has özelliklerin oluşturduğu coğrafi farklara rağmen, klasik bir Osmanlı şehri görünümündedir. Diyarbakır'ın, paşa sancağı olması sebebiyle birinci dereceden sorumluları eyalet valileridir. Ancak dönemin yaygın uygulaması dolayısıyla valilerin bu görevlerini mütesellimlere devretmiş olması kuvvetle muhtemeldir. Sosyal bakımdan Diyarbakır, bulunduğu İslâm coğrafyasının (bölgesel bazı farklar dışında) genel özelliklerini yansıtmaktadır. Eski dönemlerden beri, bulunduğu konum gereği, ticari yönden büyük öneme sahip olan Diyarbakır, incelediğimiz dönemde de bu öneminin devam ettirmiştir. Özellikle Van, Halep, ve Bağdat yolları üzerinde önemli bir merkezdir. Özetle; iki yıllık bir tereke defterini esas alarak, XVIII. yüzyılda Diyarbakır'ın idari ve sosyo-ekonomik yapısını ortaya koymaya çalıştık.

It is impossible to give enough information about administrative and socio- economical structure of a city, even between a particular time, being depended on a ` court notebook`. So as it will be understood from the context of the study, I had to consult various reseources and researches about administrative and physical structure of Diyarbakır even though I based my study on `the court notebook`. The impossibility of seeking an area or a city independent from adnministrative and socio-economical structure of the country which they belong to is the reason for this obligation. During the period, 1 have researched, Diyarbakır was keeping its importance in the history in Ottoman's administrative structure to be the pasha city in `Diyarbekir province` by the name `Amid`. In this period despite geographical differences derived from special characters of the land which Diyarbakır had been built on Diyarbakır seemed to be a classical Ottoman city. Being pasha city, those who were responsible for Diyarbakır were mainly governers. Nevertheless due to the common aplication it is most likely that governers transfered their duties to mütesellims. Diyarbakır from social aspect reflected general characters of Islamic geography, it existed in (excluding some differences). Diyarbakır which had had a great commercial importance since the ancient time thanks to its position was maintaining its importance in the period, I've researched. İt is a centre especially on the ways to Van, Halep and Baghdad. Initially, based on a-two-year age-court notebook I have tried to account for administrative an socio-economical structure of Diyarbakır in the 18th. Century.