Cumhuriyet Dönemi Türkiye-İran ilişkileri tarihi

Abstract

ÖZET Türkiye'nin doğu komşusu İran, geçmişi bakımından köklü ve çok eski bir tarihe sahiptir. İran'ın tarih boyunca iç Asya ve ön Asya ile başlıca uygarlık merkezlerinden olan Mezopotamya arasında bir köprü durumunda bulunuşu, bu ülkeye değişik kavimlerin yerleşmesine neden olmuştur. Bunlar arasında; Farslar, Medler, Türkler, Lorlar, Araplar. Afganlar, Beluciler, Yahudiler, Ermeniler ile Asur ve Gerdani kökünden gelenler yer almaktadır. İran' in bilinen tarihi genellikle Elamlar ile başlar. İran'ın güneybatısında Susiyana olarak anılan yaylaya yerleşmiş olan Elamların bu yaylaya milattan en az 3000 yıl önce geldikleri sanılmaktadır. M.Ö. 9 ncu yüz yılda Urartu kaynaklarında, İran yaylasındaki kavimlerin adları ile anılan yerler arasında, bugünkü Hemedan dolaylarında (Urıımiye Gölünün güneydoğusunda) medya (MEDİA, Mada) ile bu gölün güneybatısında Parsua adı geçmektedir. Parsua yöresinin Perslerin batı İran'da ilk yerleştikleri yer olduğu sanılmaktadır. Bugünkü İran tarihinin, Sasanilerin Araplar tarafından yenilip (M.S. 651), İslam dini ile tanışmaları ve İran'ın halifeliğe dahil olması ile başladığı söylenebilir. Arapların İran'daki egemenliği sırasında, İran'ın eski dini Zerdüştlüğün yerini Müslü manlık almıştır. İran Safevi hanedanlığının kurucusu Şah İsmail'dir. Şah İsmail kendisine inanan kabilelerin yardımıyla durumunu kuvvetlendirmiş ve İran'a egemen olmuş, devlet dini olarak İslam'ın Şiilik formunu kabul etmiştir. 1900Tü yılların başlarında, petrolün keşfi, Avrupa'nın İran'a olan ilgisini artırmıştır. 1907 İngiliz-Rus antlaşması ile, 1 nci dünya savaşı sonrasına kadar İran, İngiliz ve Rus nüfuz bölgelerine bölünmüştür. Doğu komşumuz İran, 1923 yılından beri Pehlevi hanedanına mensup ve `şah` olarak isimlendirilen bir çeşit Monarşik liderlik tarafından yöneltilmiştir. 1923-1979 arasında geçen 56 yıllık sürede Şah'ın rejimi, ülkeye çağdaş bir zihniyet ile sosyo-kültürel ve sosyo-ekonomik alanlarda bir çok yenilikler kazandırmışsa da, İslam inan cının bir kolu olan Şii mezhebinin, din, devlet ve siyaseti iç içe kabul eden bir doktrin olması nedeniyle; tutucu, gerici ve devamlı bir mukavemete maruz kalmıştır. Şii doktrininde siyaset ve devlet, dini liderler `Ayetullahlar'ın temsil ettiği otoriteye tabi olduğundan, bu liderlerin siyasetteki etkinlikleri her zaman halkı yönlendirici bir rol oynamıştır. Türk-İran ilişkilerinin asıl ağırlık kazandığı dönem Osmanlı İmparatorluğu zamanı olmuştur. Bu ilişkilerde tarihin garip bir görünüşü olarak her iki devletin yöneticilerinin genellikle Türk asıllı olmalarıdır. XIV ncü asırdan, Pehlevi Hanedanlığına (1925) kadar olan yaklaşık 600 yıllık dönem içinde, yalnız 50 yıllık bir süre hariç (Zend Hanedanı dışındaki) bütün dönemlerde İran'da Türk asıllı hanedanlar hüküm sürmüşlerdir.Osmanlı dönemindeki iki ülke arasındaki çatışmalar, İran'daki Safevi hanedanı zamanında başlar yine çatışmaların, nedeni araştırıldığında İslam dininin tarikat, mezhep ayrılıklarını kabul etmemesine rağmen iki tarafın Sünnilik ve Şiilik gibi iki değişik mezhebin savunmasını ve bayraktarlığının yapmış olmaları dikkati çeker. Taraflar bu iki mezhebe bağlı halka dayanarak, birbirleri aleyhinde yıllar yılı düşmanlık yaratmışlar, isyanlar çıkmasını körüklemişlerdir. Türk Kurtuluş savaşını izleyen yıllarda, Türkiye'nin doğu sınırında İran'la bazı anlaşmazlıklar yaşanmıştır. 1924 yılında Türkiye Cumhuriyetinin hilafeti kaldırması, İran'daki gerici zümre tarafından hoş karşılanmamış olup, bu olay Türk-İran münasebetlerinin dostane mahiyeti almasını bir süre engellemiştir. 22 Nisan 1926'da, sınır meselelerine son vermek ve iki ülke arasındaki ilişkileri güçlendirmek maksadıyla, bir `Güvenlik ve Dostluk` anlaşması imzalanmıştır. Türkiye-İran arasında sınır tespiti ve güvenliği konularında müteaddit defalar anlaş malar yapılmış olmasına rağmen, sınır güvenliği sorunları devam etmiş ve halen günümüzde de devam ekmektedir.

Ill ABSTRACT When we think of the past; İran, east neighbour of Türkiye has a fundemantal and an ancient history. Iran's being a bridge between interior Asia and anterior Asia and Mezopotamya which is the principal civilization center caused settlink of the variousnations down this country. Among these threr are the ones whose origins are; Persias, Meds, turks, Lors, Arabians. Afghans, Belucis, Jewishes, Armenias, Asurs and Gerdanis. The known history of İran genarally begins with elams, The Elams whom lived in the plateau mentined as susiyana in the south west of İran are supposed to come this plateau at least 3000 years before the birth of christ. İn the 9 nth century (B.C.) in Urartu bibliyography, among the places which are mentioned with the name of the nations in İran plateau, the names Medya (Medie, Mada) that is at these times in the soorounding of Hemedam (At the south east of Urumiye Lake) and Parsua in the south west of this lake are mentioned. Parsua region is supposed to be the place where Perses firstly settled down in west İran. İt has been sad that present İran History began with Arabians overcome against Sasanis (D.C. 651) and meeting with İslam and İran' s being included in the caliphate. While Arabians are sovereign in İran, İslam has taken the place of Zoroastrianism the ancient religion of İran, Shah İsmail is the founder of İran Safevi Dynastizm. Shah Ismail has strengthened his status with the help of the tribes which believes himself and has sovereigned İran, and has accepted the Şii form of İslam as govement relegion. At the beginning of 1900's,discovery of petroleum has increased the interest of europe to İran. With the 1907 English-Russian trety, until the of 1st World War İran has devided into English And Russian power regions. Our east neighbour İran, has been menaged by a kind of monarshy leadersip which is a member of Pehlevi Dynasty since the year 1923 and mentioned as `Shah`. However much between 1923-1979 Shah's regime has brought many reforms in social- Kultural and Social-Economical fields and a new mentality to this country, because of Şii sect's, which is a branch of İslam, doctrine that accept religion-goverment-politics one within the other, that was exposed to a conservative, reactionary and continuous resistance. İn Şii doctrine politics, goverment and religious leaders are dependent on the authority represented by Ayetullahs. Because of this these leaders' activity in politics has always played a part in the guiding of society. The period which the relation of Turkish-İran has increased was the time of Otoman Empire. İn these relations directors of both goverments being turkish based was strange. İn the period of 600 years, from XIV century to pehlevi Dynasty (1925), except 50 years period (Except for Zend Dynasty) in İran Turkish based Dynasties have reiged at all times.IV At the time of Ottoman Empire the struggles between two countroy hac occured Safevi Dynasty's period in İran. When the reason of the struggles has been searched thorughly, Islam's accepting dervish order and sect differences, but boht side's being the supporter of (sunnilik- Şiilik) attracts. Our attention. Both countries being based on the nation devoted to these two secst, created hostility against each other, encouraged the rebellions. At the following years after Turkish Rebalation War, there has been some disagreaments with İran at the east border of Turkey. İn 1924 T.C.'s abolishing caliphate not welcomed by the reactionary group in İran. This event obstructed the the increase between Turkish and İran relations. İn 22 April 1926 a `security and frendship` treaty has been signed in order to put an end to border problems and to make the relations strong between two contry. Despite the numerous treaties between Turkey and İran about border establishing and secutiry, border secutiry problems have kept on and presently these problems continue.