Türkiye Türkçesinde birleşik cümle

Abstract

ÖZET Türkiye Türkçesinde cümle kavramı, `Cümle, bir yargı bildirmek üzere tek basma çekimli bir eylemle birlikte kullanılan kelime dizisidir.` (Hatipoğlu, Dilbilgisi Terimleri Sözlüğü, s. 22), `Tümcenin tam tanımını yapmak zordur. Genellikle tümce dilin yargı bildiren tek anlamlı birimi olarak tanımlanır. Öyleyse tümce, bir düşünceyi, bir isteği bir haberi eksiksiz sonuca bağlayıp anlatan sözcükler dizisidir.` (Bozkurt, Türkiye Türkçesi, s. 5), `Cümle, içinde ya bir tek bağımsız yargı ya da yeteri kadar yan yargıyla bir tek temel yargı bulunan kelime dizisidir.` (Ediskun, Türk Dilbilgisi, s. 323) örneklerinde olduğu gibi farklı noktalardan hareketle tanımlanmaktadır. Burada Hatipoğlu, cümlenin varlığını çekimli bir eyleme bina ederken, Bozkurt, bir düşünceyi, bir isteği, bir haberi eksiksiz sonuca bağlamayı esas alarak cümlenin anlamsal boyutunu daha çok ön plana çıkarmaktadır. Ediskun ise birleşik cümleyi de hesaba katarak 'cümle' tanımında yeteri kadar yan yargının varlığından da söz etmektedir. Cümleyi tanımlamada başlayan bu yaklaşım farklılıkları `birleşik cümle` tanımlarında şu şekilde karşımıza çıkmaktadır: `Bir cümle içinde birden fazla fiil soylu kelime varsa, yani temel cümlenin yüklemi dışındaki öğeleri, zarf fiiller, sıfat fiiller, isim fiiller ve şartlı çekimlerden kurulmuş yan cümleciklerden meydana geliyorsa, bu şekildeki cümleler, birleşik cümlelerdir. Bir birleşik cümle içinde temel cümleye bağlı yan cümlecikler bulunur. Yan cümlecikler temel cümlenin öğelerini meydana getirir.` (Beserek, Türkçede Cümle Yapısı, s. 51), `Tümleyen ve tümlenen önermelerden kurulmuş söz dizisine bileşik tümce denir.` (Gencan, Dilbilgisi, s. 128), `İçinde esas yargının bulunduğu bir temel cümle ile, temel cümleyi anlam ve görev bakımından tamamlayan, fiili çekimli olan ve değişik yapı özelliklerine sahip bulunan bir veya daha fazla yan cümleden oluşmuş cümle türü.` (Korkmaz, Gramer Terimleri Sözlüğü, s. 26) Bu tanımlara dikkatle baktığımızda birinci tanımda birleşik cümlenin varlığına fiilimsili yapıların ve şartlı yapıların esas kabul edildiğini; üçüncü tanımda ise fiili çekimli söz dizilerinin bir temel cümle ile birlikte birleşik bir cümle oluşturabileceğini görmekteyiz. Dolayısıyla birinci tanımda birleşik cümle olarak ifadesini bulan fiilimsili söz dizileri ikinci tanıma göre birleşik cümle oluşturamamaktadır. İkinci tanımda ise buıı iki görüşü de bulamamaktayız. Zira burada birleşik cümlenin oluşumu için tümleyen ve tümlenen olmak üzere iki cümlenin varlığından söz edilirken bu önermelerin nicelik ve nitelikleri hakkında bir görüş yer almamaktadır. Bilim adamlarının 'cümle' ve 'birleşik cümle' kavramlarını tanımlamada ortaya koydukları farklı görüşler onların birleşik cümle tasniflerine, kısaca, şöyle yansımaktadır: Banguoğlu, birleşik cümleyi, tümleme birleşik cümle (şart cümlesi, ilinti zamiri cümlesi, bağlam cümlesi,), karmaşık birleşik cümle (adfiil cümlesi, sıfatfiil cümlesi, zarffiil cümlesi) gibi türlere ayırırken, Bilgegil, birleşik cümleyi, girişik, şartlı, bağlı, sıralı ve karmaşık olmak üzere beşe ayırır. Leyla Karaban ise cümle kavramıyla eşdeğer gördüğü yargı kavramının 'yanm'ının, 'yan'ının olamayacağım; böyle bir ayırımın tek bir yargıya dayanan `cümle` için geçerli olmadığım söyler. Başka bir deyişle Karahan, bilim adamlarının ortaya koydukları yan ve temel yargıların ilişkisinden doğan birleşik cümle türünün varlığım kabul etmemektedir. Cümlenin yapısal özellikleri ortaya konurken, birleşik cümlenin genel hatları belirlenirken bilim adamlarının hareket noktalarım teşkil eden temel tartışmalı konular şunlardır: 1. Terim Tercihi, 2. Yargı Kavramı, 3. Girişik Birleşik Cümle Meselesi, 4. Cümlenin Tasnif ve Çözümlemesinde Derin Yapı ve Yüzey Yapı Meselesi. Bilim adamlarının bu temel konulan farklı algılamaları birleşik cümleyi tanımlamada, tasnifte, yapılan tasnifi adlandırma ve örneklemede farklılıkların ortaya çıkmasına sebep teşkil etmektedir. Çalışmamızın devamında bilim adamlarının bu kavranılan algılayış tarzlarım ortaya koyduktan sonra bu konular hakkındaki kendi görüşlerimizi de belirtmeye çalıştık. Yine çalışmamızın sonunda bilim adamlarınca yapılmış birleşik cümle tanım ve tasnifler ışığında bir birleşik cümle tasnifi yaptık ve bu tasnifimizi değişik edebi eserlerden seçtiğimiz cümlelerle örneklendirdik.

m ABSTRACT In Turkey Turkish the sentence concept is explained as ` The word line which is used with an inflectional action to explain a judgment` (Hatipoğlu, Dilbilgisi Terimleri Sözlüğü, s. 22), `It is very difficult to make a complete description for sentence. Sentence is generally described as the language unit which consists a meaningful judgment. All these explain that, sentence is the word line which explains a thought, a wish or news completely with a certain conclusion.` (Bozkurt, Türkiye Türkçesi, s. 5), `Sentence is a word line which contains either one independent judgment or one basic judgment and enough subordinate judgments.` (Ediskun, Türk Dilbilgisi, s. 22), As it can clearly explained above, sentence is described from many different point of views. Here, Hatipoğlu builds the existence of the sentence on an inflectional action, but Bozkurt thinks different and gives more importance to connotation side of the sentence and says that sentence must describe a thought, a desire or news completely with a certain conclusion. Ediskun, cites the existence of enough subordinate judgments by taking compound sentence into consideration to describe 'sentence'. All these different approaches we face when we start explain the meaning of sentence takes a different shape in `compound sentence` issue. `If there are more than one verb based word in a sentence and it is consisted of the other components such as adverbial verbs, adjective verbs, noun verbs and conditional conjugations other than the predicate of base sentence then it is compound sentence. İn a compound sentence there are subordinate sentences linked with main sentence. Subordinate sentences bring forth the elements of compound sentence.` (Beserek, Türkçede Cümle Yapısı, s. 51), `Compound sentence is a word line which is consisting of the elements which are completing or being completed.` (Gencan, Dilbilgisi, s. 128), `The base sentence which contains the main judgment and completing the main sentence in meaning and function, a sentence which is verb inflectional and consisting of one or more than one sctuctural charesteriscts.` (Korkmaz, Gramer Terimleri Sözlüğü, s. 26) When we consider these explanations very carefully we can see that, in the first explanation verbal and conditional structures are the main components in description of compound sentence, in the third explanation above can not constitute a compoundIV sentence, in the third explanation it is indicated that the verbal inflectional word lines may constitute a compound sentence by a main sentence. Consequently, the verbal word lines which are explained in the first descriptio as compound sentence when compared to the second explanation above can not constitute a compound sentence. The reason is that; while describing the existence of a compound sentence a completing and a copleted sentence cited but there is no any comment about the quality and quantity of them. The different explanations made by scientists to describe 'sentence' and 'compound sentence' are briefly explained below: Banguoğlu, separates the compound sentence into some parts such as; completing compound sentence (conditional sentence, relative pronoun sentence, conjunction sentence), complex compound sentence (noun-verb sentence, adjective- verb sentence and adverbial sentence). Bilgegil, separates the compound sentence into five parts; intricate, conditional, dependent, arranged and complex. Leyla Karahan, defends that, the judgment concept is equivalent of sentence concept and there may never be an idea of 'subordinate part of 'the half and such an separation can never be valid for the 'sentence' which based on a judgment. Karahan does not accept the existence of compound sentence idea which is brought up by scientist and made of the relation between subordinate and basic judgment. The main disputatious subjects consisting basic points of the scientists while defining the general characteristic of compound sentence to bring up the constructive characteristics of sentence are those; 1. Term Choice, 2. Judgment Concept, 3. Complex Compound Sentence, 4. Deep and Superficial Structure Problem in Classification and Analyzing the Sentence. Since the scientists perceive these matters in different ways, inevitably some differences such as describing and classifying compound sentence, giving a certain name to that classification and giving some examples to prove the claims come out. In our this study after defining the different perception ways of scientists, we tried to put forward our own ideas. We made a specific explanation for compound sentence in the light of other explanations made by scientists and gave certain examples chosen from various literary works.