Lebib-i Amidi hayatı, edebi kişiliği, eserleri ve Divanı`nın tenkitli metni

Abstract

Anahtar kelimeler: Şiir, şair, eser, hayat, edebi kişilik, şekil, muhteva, araştırma, inceleme, karşılaştırma, el yazma metin, divan, transkripsiyon. `Lebib-i Amidi, hayatı, edebi kişiliği, eserleri ve divanının tenkitli metni` konulu doktora tezi üç bölümden oluşmaktadır: Çalışmanın birinci bölümünde, Lebib'in hayatı ve kişiliği araştırılmış, şairin eserleri tanıtılmış, yazma divanının nüshaları incelenmiştir. Buna göre: Lebib, 18.yy'da Diyarbakır'da doğmuş ve yaşamış, 1182/1768'de Diyarbakır'da ölmüştür. Şairliğinin yamsıra ilmi yönüyle de dikkat çekmektedir. Kaynaklar, Lebib'in yirmi yıl müftülük yaptığını yazmaktadırlar. Şairin en önemli eseri divanıdır. Oldukça hacimli bir eser olan divanında 418 şiir vardır. Eserdeki toplam beyit sayısı yaklaşık 5500'dür. Şair Türkçe, Arapça ve Farsça şiirler yazmıştır. Şiirlerinde, atasözleri, deyimler ve veciz sözler sıkça kullanılmıştır. Lebib, 17.yy şairlerinden Nefi gibi kendini övmekte aşırılığa kaçmaktadır. Şiir ve şair hakkındaki düşüncelerini özellikle `gazel` şeklinde yazdığı şiirlerin son beyitlerinde açıklamaktadır. Lebib, İran şairlerinden Şevket, Türk şairlerinden Neşati ve Diyarbakırlı Vali adlı şairleri kendine örnek almıştır. Lebib'in torunu Diyarbakırlı divan şairi Refi, özellikle dedesi Lebib'i örnek alarak şiirler yazmıştır. Lebib'in Bağdat, Musul, Urfa, Rakka ve Halep şehirlerini seyahat ettiği şiirlerinden anlaşılmaktadır. Tezin ikinci bölümünde, Lebib'in şiirleri, şekil ve içerik yönünden incelenmiştir. Şekil incelemesine göre: Lebib, `kaside`, `tarih`, `mesnevi`, `lügaz`, `gazel`, `terkib-bend`, `terci-bend`, `tahmis`, `muhammes`, `nazm`, `kıta`, `rubai`, `şarkı`, `muamma` ve `müfred` nazım şekilleriyle şiirler yazmıştır. Şairin dini konulu şiirleri, `münacat`, `nat`, ve `miraciye` türünde yazdığı kasideler, `namazın içindeki ve dışındaki şartlar` konulu şiir, `Kuran' m yedi kıraat üzere okunuşunun kaynağı` konulu şiir `Ramazan ayı ile ilgili` yazdığı şiirlerdir. Lebib, doğum, sünnet düğünü, evlenme, göreve atanma, tarihi eser yapımı, kutlama ve ölüm tarihleri yazmıştır. Lebib'in yazdığı tarihlerden bazıları, tarihi eserlerin kitabelerineve şöhretli devlet büyüklerinin mezar taşlarına kazılarak yazılmıştır. Şair, `mektup` ve `dilekçe` türünde mesneviler yazmıştır. Lebib, bilmece türünde `lügaz`lar yazmış, bu tür şiirlerde sade bir dil kullanmıştır. Şairin gazellerinin bir kısmı, başka şairlerin gazellerine `nazire` özelliği taşımaktadır. Yazdığı şarkı da İzzet Ali Paşanın şiirine naziredir. Lebib'in yazdığı `muamma`lar, kişi isimleriyle ilgilidir. Bu bölümde, şiirlerin beyit sayılan, vezin ve kafiyeleri de incelenmiştir. İçerik incelemesine göre: Lebib divamndaki `aşık`, `sevgili`, `rakip`; `rint` ve `zahit` tiplerinin şiirlere yansıyan özellikleri araştırılmıştır. Divandaki dini, tarihi, efsanevi şahıslar, şairler, eserler, kavim ve kabileler, mezhep ve tarikatlar, diller, ülkeler ve şehirler, astronomi ile ilgili unsurlar incelenmiştir. `Eleştirel perspektifler` başlığı altında Lebib'in sosyal olaylardan nasıl etkilendiği araştırılmış, şairin zamana, insanlara ve kendine yönelttiği eleştirilere işaret edilmiştir. Tezin üçüncü bölümünde, Lebib-i Amidi divanının karşılaştırmalı metni hazırlanmıştır. Bu bölümde, divanın beş yazma nüshası karşılaştırılmış, şiirler transkribe edilmiş, divanın tam metni ortaya çıkarılmıştır. Arapça, Farsça şiirler; Arapça, Farsça, Türkçe `mülemma` şeklinde yazdığı şiir; Türkçe, Arapça mensur `lügaz`lar, `Arapça, Farsça şiirler` başlığı altında traskribe edilmiştir. Toplam 533 sayfa olan bu üç bölümün dışında başta önsöz, kısaltmalar, transkripsiyon işaretleri; sonda sonuç, bibliyografya ve divanın orijinal metni (AE1 nüshası) yer almaktadır.

Key words: Poem, poet, work, litterary personality, form, meaning, research, inspect, comparative, manuscript text, divan, translation. This phdowork contains tree chapters in which `Lebib-i Amidi's life, the litterary personnality, works and comparative texte of his divan.` In the first chapter his life, litterary personnality and works of litterature has been inspected and his divan's manuscript variances minutelly has been examined. According to this: The poet Lebib was born and lived in Diyarbakır by the time 1 8 century and died in 1 182/1768. He is both famous as a divan's poet and scholar. The sources about him writes that he has made moslem jurist ( müftü) for twenty years in Diyarbakır. The most important work of the poet is divan of his poems. There are four hundred and eighteen poems in his divan which is a bulky work of litterature. And there are nearly five thousand and five hundred collective couplet numbers in his divan. The poet Lebib has wrote poems in Turkish Arabic and Persian languages. A lot of proverbs, idioms and terse sayings have been used in his poems. Lebib has prided hisself on, as Nefi who is a divan poet of 17 century. The poet has explained his thoughts about poet and poem, especially in couplets at the end of his qazals. Lebib has been influenced from poet of Persians `Şavkat`, poet of Turks `Naşati` and `Vali` who is a poet from Diyarbakır and has got them as a model for him. Especially Lebib' s grandchild called as Refi has been influenced from his grandfather and wrote his poems with the influence of Lebib. We understand from Lebib' s poems that he travelled Bağdat, Musul, Urfa, Rakka and Halap. In the second chapter, Lebib's poems has been deeply inspected from form and meaning point of view. According to form inspection: Lebib has wrote his poems with forms `kasida`, `tarih`, `masnavi`, `lugaz`, `qazal`, `tarkib-bend`, `tarji-band`, `tahmis`, `muhammas`, `nazm`, `kıta`, `rubai`, `şarki`, `muamma` and `müfrad`. The poems of the poet about religion are `münajat`, `nat` and `mirajiya` kasidas in the form of ; and kasidas about `inside and outside conditions of namaz`; ` source to read Quran as seven readings`; `the month Ramazan`. TheIV poet Lebib has wrote poems about birth days, circumcision feasts, marriages, historical bulding creations, congratulations and deaths. Some of his poems about these topics has been scratched on the incriptions of historical buldings and on the tombstone of famous officials. He has written `masnavi` in the form of letters and formal reguest verses. He has also written poems in `lugaz` forms, and used a simple and pure language in all these poems. Some of the qazals written by Lebib are similar to qazals of another poets in form and subject. His `şarkı` is a also similar to İzzet Ali Paşa's şarkı. His `muammas` are about the names of persons. In this part couplet numbers, metres and rhymes of poems has also been inspected. According to meaning inspection: The properties of the lover, darling, joliy, religious that reflect to the poems of Lebib in his divan has been researched. Religious, historical and mythecal persons; poets; works of litterature; nations and tribes; sect and ways; countries and cities; astrological elements in divan has been inspected. Under the `critical perspectives` headline the influences of social events on the poet has been researched and his critics about time, people and hisself has been mentioned. In the third chapter, five differend manuscripts of divan are compared, the poems are translated and the comlate text of divan is brought out in this part. His Arabic-Persian poems, Arabic, Persian, Turkish poem in `mülamma` form and Turkish-Arabic prose `luqaz`s are translated under the headline `Arabic and Persian Poems`. This work has been composed at tree chapters and contained 533 pages. Except these tree chapters there are the prefase, abreviations, transcription signals at head and the result, bibliograpy and manuscription of divan at the end of this study.