Türk hava sanayii tarihi (1912-1959)

Abstract

Türkiye'de havacılığın başlangıcı Osmanlı'nın son on yılına rastlar. Hava sanayii ile ilgili ilk girişim, bir gayrimüslim Osmanlı vatandaşının, İstanbul'da bir `tayyare mektebi ve fabrikası` kurma ile ilgili teklifinin değerlendirilmesinin yapıldığı 5 Mart 1912 tarihli muhtıradır. Aynı tarihte, bir Fransız firması da, bir mektep ve fabrika kurma teklifi verir. O yıl inşaatına başlanan tesislerde Ayastefanos Tayyare Mektebi faaliyete başlar. Mektep, Osmanlı Devletinin son dönemine kadar Türk havacılığının merkezi konumundadır. Dünya savaşının ardından Türk Havacılığı, yeniden yok seviyesine inecektir. Kurtuluş savaşı, ülkede küçük bir atölye dahi bulunmadığından, eldeki birkaç tayyareyle, kanat bezi yapıştırıcısının dahi olmadığı bir ortamda büyük özverilerle uçularak kazanılabilmiştir. Cumhuriyetle birlikte, bir taraftan kurdukları Tayyare Cemiyeti aracılığıyla Türk Halkı, 1925-1935 yılları arasındaki on senelik süre zarfında yardım toplayarak 250 adet tayyareyi ordularına bağışladı. Almanların, Junkers firmasıyla TOMTAŞ girişimi meydana getirildi. Bu çerçevede Kayseri ve Eskişehir'e fabrika tesisleri inşaa edildi. Kayseri'dekinin teşkilatı tamamlandı. Ortakların karşılıklı hatâları nedeniyle kuruluşundan sonra bir varlık gösteremeden, şirketin iflas ettirildiği açıklandı. Fabrika bundan böyle, Kayseri Tayyare Fabrikası adı altında üretime devam etti. 1936'da Türk Hava Kurumu, Ankara Akköprü'de kurduğu marangoz atölyelerinde planör üretimine başladı. 1937 yılında ise, iş adamı ve müteahhit Nuri Demirağ, Beşiktaş Hayrettin iskelesinde kurduğu atölyede tayyare imalatına başladı. Biraz sonra atölyeyi genişleterek fabrikaya dönüştürdü. Hemen ardından Yeşilköy'de bugünkü Atatürk Havalimanı'nın olduğu yerde, Gök Uçuş Okulu Kompleksini kurdu. THK'na yaptığı uçaklar 1939'da ikinci defa reddedilince dar boğaza düşen Demirağ, 1944 senesine kadar üretimine ve uçuş okulu faaliyetlerine devam etmiş fakat bu yıl, hükümetin havaalanı inşaatı gerekçesiyle aldığı istimlâk kararıyla faaliyetleri önlenmiştir. İkinci Dünya Savaşı'nın başlamasıyla 1940 yılında THK'nin, Etimesgut'ta bir uçak fabrikası kurmasına karar verilir. Bu fabrikanın ardından 1948'de, THK Gazi Tayyare Motoru Fabrikası ve 1950'de Ankara Rüzgar Tüneli hizmete girer.Truman Doktrini çerçevesinde Nisan 1948'de, ABD tarafından TSK'ne, elinde mevcut olanlardan daha modern 540 adet uçak teslim edildiğinden, bu fabrikalara ilgi tamamen ortadan kalkmış ve yerli sanayi girişimleri bu tarihten sonra hor görülmeye başlanmıştır. 18 Haziran 1952 tarihinde, bu fabrikalar karşılıkları THK'ye ödenmek suretiyle, o zamanki adı Askerî Fabrikalar Genel Müdürlüğü olan MKEK'ye satılırlar. MKEK, işi ciddiyetle ele almış, THK'nin prototip çalışmalarını yeni isimler altında geliştirerek üretmiş ve faaliyetlerine 1959 yılına kadar devam etmiştir. Süregelen talep yokluğu durumu ve hükümetlerin ihracata yönelik engellemeleri sonucu, MKEK uçak üretimi aynı yıl sona ermiştir.

The start of Turkish aviation encounters in the last ten years of Ottoman Empire. The first initiative of aviation industry is a 5 March 1912 dated memorandum in which the proposal - made by a nonmuslim Ottoman citizen - of uprising an aviation school and a factory is appraised. On the same date a French company offers to meditate a school and a factory. Ayastefanos Aviation School starts education in the establishments that was constructed in the same year. This `school is the center of Turkish aviation till the last period of Ottoman Empire. After the World War Turkish aviation will almost vanish. War of Independence was won with a great renunciation by flying one or two aircrafts possessed despite the lack of glue, which is used on the wing canvas. This difficult situation was because of not having even a small workshop in the country. After foundation of republic, Turkish folk have donated 250 aircraft to the Turkish army by the aids made to the Turkish Aeronautical Association in the period of ten years between 1925 and 1935. TOMTAŞ initiative is established by the common multiple of German Company, Junkers. Factories in Kayseri and Eskişehir were constructed. The process was accomplished in Kayseri. But because of the faulty steps made by both sides of common multiple, rescindation of community was announced. After that, the factory continued production with the name ` Kayseri Aircraft Factory`. In 1936, Turkish Aeronautical Association has started to construct gliders in workshops placed in Ankara/ Akköprü. In 1937 businessmen Nuri DEMİRDA?, started construction of gliders in his workshop placed in Beşiktaş Hayrettin Seaport. In a very short period of time he has upgraded his workshop to a factory. After that he set up Gök Flight School facility in Yeşilköy, where now Atatürk Airport stands. In 1939 Demirdağ was having financial problems due to the rejection of his aircrafts by THK for the second time. Though; till 1944 he has continued construction of aircrafts and flight school education activities, government's decision of legal expropriation for airport construction has stopped his activities. With the start of World War II in 1940 the construction of an aircraft factory in Etimesgut by Turkish Aeronautical Association was decided.IV After the construction of the factory, THK Gazi Aircraft Engine Factory started service in 1948 and Ankara Wind Tunnel in 1950. In April of 1948, in the name of Truman Aid; USA has delivered 540 aircrafts which were more modern than TSK had so the factories in the country have lost their importance. From than indigenous industry initiatives were looked down. In 18 June 1952 they were sold to MKEK. MKEK renamed the works of Turkish Aeronautical Association on prototypes, improved them and went on production until 1959. Because of the constancy in lack of demand and hinders of government on processes; MKEK has ended its aircraft construction.