Tarihi metinlerin sahihlik ve güvenirlik bakımından tenkidi: Nef`i`nin Siham-ı Kaza örneği

Abstract

Toplumların geçmişle ilgili algıları, tarihi olan veya tarihi olarak ortaya çıkan kaynaklar tarafından şekillendirilir. Tarihe ait her türden kaynağın sahihlik ve güvenirlik bakımından sorgulanması bilim adamları için bir zorunluluktur. Tenkit edilmemiş, dolayısıyla kaynak değeri ortaya konulmamış eserlerdeki bilgilerin doğrudan referans olarak kullanılması doğru değildir. Divan edebiyatı, dili ve üslubu ile birlikte zihin yapısı bakımından da sağlam bir geleneğe sahiptir. Temsil ettiği zihniyetin temelinde, Osmanlı toplum düzeninde yürürlükte olan ahlaki ilkeler ve gelenekler bulunur. 17. yüzyıl divan şairi Nef'î'nin Türkçe divanında bu ahlaki ilke ve gelenekler samimi bir dil, sade ve ahenkli bir üslup ile yansıtılır. Bu ilkelerin ve geleneğin uzağında olan Sihâm-ı Kazâ, ahlaki yönden temiz olmayan içeriği, kusurlu dili ve şiiriyetten uzak üslubu ile dikkat çekmektedir. Bu yönüyle söz konusu eserin güvenirlik ve sahihlik bakımından tenkit edilmesi Türk araştırmacılar için millet adına bir vecibedir. Tarihi olarak ortaya çıkan bir eserin sahih olup olmadığı neticesine ulaşmak çoğunlukla bir tek çalışmayla mümkün olmaz. Bunun için eser tenkidinde birçok bilimsel yöntemi kullanabilecek araştırmacıların bilimsel bir gelenek içinde yetiştirilmesi gerekmektedir.Bu tez çalışmasında, önce kaynakların sahihlik tenkidiyle ilgili olarak teorik bilgi verildi. Batıda sahte olduğu fark edilen eserlerle ilgili bilimsel çalışmalar ve bu çalışmalarda kullanılan yöntemler özetlendi. Daha sonra Türk edebiyatında tarihi olarak ortaya çıkan fakat içerik ve üslubundan hareketle sahte oldukları ortaya çıkarılan veya sahte oldukları iddia edilen eserler hakkında bilgi verildi.Çalışmanın uygulama kısmı, Sihâm-ı Kazâ'nın klasik usulde yapılmış tenkidinden ve nicel bir üslup ölçümünden oluşmaktadır. Sihâm-ı Kazâ'daki manzumeler; Nef'î'nin Türkçe divanındaki zihniyet kriter kabul edilerek değerlendirilmiştir. Eserde, tasvir edilen şahsiyetler üzerinden bütün toplumun ruhsal yönden hastalıklı olduğu; edep ve hayâ gibi kavramların toplumsal hayatta karşılığının olmadığı mesajları verilmekte; dönem itibariyle insani değerlerin bilinenden farklı olarak yozlaştığı ve toplumda ilkesizliğin hâkim olduğu telkin edilmektedir. Fuat Köprülü gibi araştırmacıların da ima veya ifade ettikleri gibi, böyle bir eserin muhafazakâr Türk toplumuna hitap etmesinin veya dindar bir toplumda meşhur ve muteber olmasının çok zordur. Böyle bir çalışmanın yapılmasının ardında bu çelişkili durum, bulunmaktadır. Bir eserin sahihlik ve güvenirlik tenkidinde yapılması gereken diğer çalışma, eserin dil ve üslup bakımından incelenmesidir. Zira Buffon'un ifadesiyle `üslub-ı beyan aynıyla insandır`. Her yazarın kendisine has bir üslubu, dili kullanma biçimi vardır. Bir yazar veya şair üslubundan fark edilebilir. Dil ve üslup bakımdan bakılınca Sihâm-ı Kazâ'da ve Nef'i'nin Türkçe Divan'ında iki farklı üslup veya iki farklı şair vardır. Türkçe Divan'da en orijinal ve en güzel anlamı en az sözle oluşturduğu için kendini mu'ciz-beyân diye tanımlayan bir şair söz konusu iken, Sihâm-ı Kazâ'da dile ilişkin herhangi bir hassasiyeti olmayan, söyleyişinde derinlik ve ifadelerinde şiiriyet ve akıcılık bulunmayan bir şair ile karşılaşılmaktadır. Sonuç olarak divandaki Türkçe ölçü alınınca, eserdeki manzumelerin Nef'i gibi birinci sınıf bir divan şairinin kaleminden çıktığını iddia etmek mümkün değildir.Batıda bir eserdeki sahteliği fark etmek için bilgisayar temelli istatistik çalışmaları yapılmaktadır. Bu yöntemle önemli sonuçlara ulaşılmaktadır. Biz de bu çalışmada, Sihâm-ı Kazâ'nın dil ve üslubunu istatistik analiz yöntemleriyle incelemeye çalıştık. İstatistiki çalışmalar mukayeseye dayalı olarak yapılmaktadır. Bundan dolayı Sihâm-ı Kazâ'nın dili, Nef'î Dîvânı, Bâkî Dîvânı ve Nedim Dîvânı zemininde incelenmiştir. Bu eserlerin gazel dışında kalan manzumelerindeki bütün kelimelerden bir veri dizini külliyatı oluşturulmuş, bu külliyatın en sık kullanılan ilk bin kelimesinden yüzerlik gruplar halinde bir sınama dizini üretilmiştir. Son safhada bu dizinler dört eserin kelime dizinine karşı dört farklı istatistiki yöntem ile sorgulanmış veya değerlendirilmiştir.Özellikle Ayırma Analizi yöntemi ile dört eserin kelime külliyatı üzerinde gerçekleştirilen üslup ölçümü sayesinde, Sihâm-ı Kazâ ile Nef'î Divanı arasında bariz bir üslup farklılığının olduğu ortaya çıkartılmıştır. Bütün bunlar tablolar halinde sunulmuştur. Daha doğru analizler, ileride daha gelişmiş çalışmalarla yapılacaktır.Anahtar Kelimeler: Kaynak tenkidi, Nef'i, Nef'î Divanı, Sihâm-ı Kazâ, zihniyet, üslup, edebîlik, üslup ölçümü, yazarlık isnadı.

Historical sources play a considerable part in affecting our perceptions considering the past. For this reason, it is absolutely necessary for any sources about history to be subjected to criticism regarding their authenticity and credibility. It does not comply with the principles of scientific history to refer to any piece of information in a historically relevant source which has not been criticized and hence not been reported to be credible.Ottoman Divan Literature represents a well-established tradition not only in style and linguistic codes but in terms of its moral values. Beneath its mental framework there is a set of ethical and social norms and attitudes that were in practice in the Ottoman society for many ages. Nef'i is one of the pioneering poets of the divan poetry with his uniqueness in harmony and style. In his Turkish and Persian Divans, he reflects the essential patterns of the mental tradition of the genre in a sensitive language. When his Divans are studied closely, it is realized that the poet has a strong personality and a decent character with high moral values. On the other hand, Sihâm-ı Kazâ, a collection of satirical poems, has never been well received due to its flawed language and mental incongruity with the public moral standards. Only few literary critics have claimed that Sihâm-ı Kazâ has almost the same literary qualities as Nef'i's Divans. The study involves two main sections. The first one attempts to fulfill a conventional criticism and evaluation of Sihâm-ı Kazâ at the level of theme, style and use of language while the latter contains a comparative stylometric analysis on its poems. For the critical analysis of the verses in the book, the poetic quality of the Nef'î Divans and the mentality in them are regarded as criteria and the tentative findings attained have been evaluated in proper titles. The fact that the poems in Sihâm-ı Kazâ, in terms of content and style do not correspond to the typical conservative Turkish people's literary pleasure is to be discussed in examples quoted from both works. Another aspect of the critical study on Sihâm-ı Kazâ is its style and language. While in Nef'î's Divans there is a poet who defines himself as mu'ciz-beyân, a poet with the poetic brevity, in Sihâm-ı Kazâ the poet seems not to have any sense of linguistics artistry, nor any depthness and smoothness in his poetic structure. Therefore, when compared with the Turkish in the Divans, it does not seem convincing at all that the poems must have been written by a leading figure of Divan Poetry. Statistical frequency analysis, presently implemented for stylometric purposes, is regarded as a complementary tool to the classical criticism of texts. The word frequency analysis in the study is based on the corpus of five collections namely Nef'î's Dîvân, Sihâm-ı Kazâ, Bâkî's Dîvân, Nedim's Dîvân. All the poems in these works except for the ghazals make up for the data corpus required for the analysis. The data designed in hundred-word chunks have been analyzed in four different statistical methods. The outcomes have been discussed comparatively in detail. Discrimination Analysis in particular seems to have effectively produced the conclusion that there is a clear difference between Sihâm-ı Kazâ ile Nef'î's Divan in terms of the frequency of words. Key words: Nef'i, Nef'î Divanı, Sihâm-ı Kazâ, source criticism, mentality, style, stylometry, literariness, authorship attribution.