Zübdetü`l - Âsâr [vr. 461b - 474b] adlı eserin transkripsiyon ve değerlendirilmesi

Abstract

Altın Orda Hanlığı'nın zayıflaması üzerine ülkede baş gösteren iktidar mücadelesi Coçi'nin beşinci oğlu Şeybanî neslinden Ebulhayr Han liderliğinde Deşt-i Kıpçak'ta yeni bir siyasi oluşuma zemin hazırlamıştır. Devletleşme süreci Muhammed Şeybanî Han dönemine kadar devam etmiş ve 1500 yılında Maveraünnehir'de Özbek Hanlığı teşekkül etmiştir. Bu döneme tanıklık eden Abdullah bin Muhammed bin Ali Nasrullahî Timurlu hizmetinde görevli iken Horasan şehrinin Muhammed Şeybanî Han tarafından ele geçirilmesi ile Özbek Hanlığı'nın hizmetine girmiştir. Bu tarihten itibaren Muhammed Şeybanî Han'ın Horasan'daki fetihlerini bizzat müşahede etmiştir. Şeybanî Han'ın icraatlarını gözlemlediği ve birincil kaynaklardan işittiği üzere bir çalışma kaleme almış ve bu çalışmasına Zübdetü'l-Âsâr adını vermiştir.Eserini Hz. Nuh'un oğlu olduğu varsayılan Yafes'ten itibaren başlatmıştır. Müelliffin eseri bir dünya tarih niteliğindedir. Özellikle Timurluların son dönemi ile Şeybanî Han'ın Maveraünnehir, Türkistan ve Horasan'daki ilerleyişine dair aktarılan bilgiler (5368 no'lu nüsha vr. 461b-474b ve 608 no'lu yazma vr. 205a-216b), eserin orijinal bölümünü oluşturmaktadır. Muhammed Şeybanî Han'ın son demlerinde kuzeyde Kazaklar, güneybatıda Safeviler karşısındaki yenilgisi ve bu mağlubiyete giden süreci oluşturan etkenler ayrıntılı olarak anlatılmaktadır.Bu bakımdan büyük önem ihtiva eden bu eserin elimizde bulunan iki nüshasından istifade edilerek Şeybanî Hanlığı dönemini kapsayan ilgili varaklarla dönemin askeri ve siyasi hadiseleri irdelenmiş, detaylı bir çalışma ortaya konulmaya çalışılmıştır.

Power struggle appearing after the decline of Golden Horde Khanate led to a new political formation in Dasth-ı Kipchak with the leadership of Abulkhayr Khan from the Shibanids. The process of founding a state continued until Muhammed Shaybani Khan period and Uzbek Khante was founded on Mawarannahr in 1500. While Abdullah bin Muhammed Bin Ali who witnessed that event was on duty at Nasrullahî Timurid's command, Horasan was captured by Muhammed Shibani Khan and he started serving to Uzbek Khanate. From that time on, he observed Muhammed Shaybani's conquests personally. He wrote a work observing Shaybani Khan's action sand getting information from the primary resource sand he named his book Zubdat al Asar. He started his work from Yasef who is known to be the son of Noah. The work of the author is regarded as a universal history. The information(copy no:5368 foil 461b-474b and copy no:608 foil 205a-216b) about the last period of Timurids sand progress of Shaybani Khan into Mawarannahr, Turkistan and Khorasan constitutes the main part of the work. The defeat of Muhammed Shaybani Khan to Kazaks in the North and Safevids in the South westand the reasons forthose defeats have been told in details. The military and political events of the period have been examined by benefitting from the two copies of the work which is of the great importance and this work has been presented.