Archaeometrical and geoarchaeological studies in prehistoric settlement of Domuztepe ( Kahramanmaraş-Turkey )

Abstract

Bu çalışmanın amacı Türkiye güneydoğusunda, Kahramanmaraş'ın güneyinde yer alan Domuztepe Geç Neolitik yerleşimine ait çanak çömlek ve taş kapları, arkeometrik ve jeoarkeolojik metodlarla araştırarak, yerel kaynak kulanımı ve üretim teknolojileri hakkında bilgi edinmektir. Domuztepe, `Halaf Kültürü` olarak bilinen ve kuzey Mezopotamya'da Geç Neolitik dönemde (MÖ 6000-5200 ) geniş alanları etkileyen benzersiz bir malzeme kültür yayılımının kuzeybatı sınırını temsil etmektedir. Halaf malzeme kültürü, ince işçilikli çanak çömlekleri ve taş kapları ile iyi bilinmekte olup ve kuzey Irak'da bir merkezden kaynaklandığı, uzun zamandan beri yorumlanmaktadır. Çanak çömleğin ve diğer malzeme kültürünün önemli bir bölümü kuzey Mezopotamya'nın diğer alanlarında bulunmuş olan malzemelerle benzeşmekte olup, aynı zamanda yerel üretimin bağımsız geleneklerinin de ayrılmaz ve bütünleyici bir parçasıdır. Yerel teknolojiler ve bölgeler arası stil tercihleri ilişkilerinin anlaşılması önemli bir araştırma konusu olmaya devam etmektedir. Ancak bugüne kadarki çalışmalar, arkeometrik araştırmaları içermemiş ve böylelikle arkeolojik metodların biçimsel odaklanma limitleri içerisinde kalmıştır. Bu nedenle, bu tez çalışması arkeometrik ve jeoarkeolojik metodları uygulayarak, Domuztepe'nin Geç Neolitik dönemdeki sosyal ve ekonomik önemine ilişkin daha geniş araştırma sorularını yanıtlamayı amaçlamaktadır.Bu çalışma arazi ve laboratuar araştırmalarını içermektedir. Çanak çömlek ve taş kap örnekleri Kahramanmaraş Arkeoloji Müzesi tarafından sağlanmıştır. Kaynak analizleri için arazi örnekleri Domuztepe çevresindeki yüzleklerden toplanmıştır. Arazi çalışmaları uzaktan algılama analizleri ile de desteklenmiştir. Laboratuvar çalışmaları Domuztepe çanak çömlek örneklerinin görsel sınıflandırılması, çanak çömlek ve taş kap örneklerinin optik mikroskop, X-ışınları toz difraktometre (XRD) ve enerji yayılımlı X-ışınları difraktometre ile birleşik tarama elektron mikroskopu (SEM-EDX) ile mineralojik ve petrografik analizlerini içermektedir. Örneklerin jeokimyasal bileşimi indüktif eşleşmiş plazma kütle/optik emisyon spektrometresi (ICP-OES/MS) ile belirlenmiş ve veriler istatistiksel metodlarla değerlendirilmiştir.Toplam 300 çanak çömlek örneği görsel olarak boyalı `Halaf` ve perdahlanmış `Halaf olmayan–yerel)` çanak çömlek olarak iki grup olarak sınıflandırılmıştır. Seramik örnekler, stilistik olarak 11 ana ve 65 alt grupta toplanmıştır. Jeokimyasal ve istatistiksel analizler sonucunda 1 - 5 olmak üzere kil ve katkı malzemesinden oluşan 5 seramik hammaddesi belirlenmiştir. Bu hammaddeler, 2 ve 4 dışında, MÖ 6100-MÖ 5300 kronolojik dönemleri arasında Domuztepe'de seramik üretiminde devamlı olarak kullanılmıştır. Kil hamurunda; Kuvars, feldispat, kalsit, mika ve serpentin içeren inorganik ve organik katkı malzemeleri kullanılmıştır. Kil mineralleri olarak illit, simektit, klorit ve kaolinit tanımlanmıştır. Perdahlanmış (Halaf olmayan - yerel) ve Halaf seramiklerinin mineralojik bileşimleri Domuztepe dolaylarındaki alüviyal sedimanter birimlerinden örneklenen kil malzemesindekilerle benzer olup seramik üretiminde yerel kaynakların kullanıldığını göstermektedir. Halaf ve perdahlı yerel seramiklerin pişirme derecelerinde belirgin bir farklılık bulunmamaktadır. Seramikler 6. binyılın ilk yarısında 9000C altındaki sıcaklıklarda pişirilmiştir. Bu durum çanak çömlek ustalarının renk kontrolünde indirgen-yükseltgen pişirme atmosferi, pişirme-soğutma süreleri gibi faktörlere odaklandıklarını göstermektedir. Bu özen özellikle koyu renk perdahlanmış seramikler ve deve tüyü renkli (Halaf) seramik renkleri için gösterilmiş olduğundan, bu iki tip seramiğin farklı kültürel kullanım alanları olduğunu akla getirmektedir.Toplan 47 taş kap örneği yukarıda bahsedilen arkeometrik metodlarla incelenmiştir. Mineralojik ve petrografik analizler Fe-klorit mineralinin Domutepe kaplarının taş hammaddesinde bol olduğunun göstermiştir. Arazi çalışmaları sırasında Fe-kloritçe zengin taş kaynakları bulunmamıştır. Bu duruma karşıt olarak, potansiyel hammadde kaynaklarından toplanan arazi örneklerinde antigorit-tipi serpantin minerali tesbit edilmiştir. Bu bulgu taş kap hammadde kaynaklarının çalışma alanı dışında bulunduğu fikrini vermektedir.Domuztepe taş kapları, ultramafik, bazaltik-gabroik, traki-andezitik, riyolit-dasitik ve alkali bazaltik, olmak üzere en az 5 değişik petrojenetik tipte kaynak kayaçtan üretilmiştir. Bu kaynakların kullanımı 6100 BC-5400BC kronolojik döneminde periyodik olarak değişmiştir. Bazaltik-gabroik kökenli hammadde kaynakları yaklaşık 900 yıl, ultramafik kökenli hammadde kaynakları ise yaklaşık 300 yıl en sık şekilde değerlendirilmiştir.

The aim of this study is to investigate pottery and stone vessels from Domuztepe, a Late Neolithic settlement in southeast Turkey, located to the south of Kahramanmaraş by means of archaeometrical and geoarchaeological methods in an attempt to understand the local resource use and production technologies. Domuztepe represents the northwestern border of a unique material culture distribution commonly known as `Halaf culture` which had influenced vast regions of northern Mesopotamia during the Late Neolithic period (6000-5200 cal. B.C.). Halaf material culture is best known through its elaborately decorated pottery and stone vessels which have long been speculated to originate from a center in northern Iraq. An important portion of the potteries and other material culture show close affinities with the material found in other parts of northern Mesopotamia, they are also an integral part of independent traditions of local production. Understanding the relationships between local technologies and interregional style preferences has been an important research question. However, the studies so far have not involved archaeometric investigations and thus remained within the limits of stylistic focus of archaeological methods. Thus, it is the aim of this thesis study to apply archaeometrical and geoarchaeological methods to support the wider research questions regarding Domuztepe's social and economic importance during the Late Neolithic period. The study mainly consists of field and laboratory investigations. Pottery and stone vessel samples are provided from Kahramanmaraş Archaeology Museum. Field samples for the provenance analysis are collected at the outcrops in the vicinity of the Domuztepe site. Field studies are also supported by remote sensing analysis. Laboratory studies comprise visual classification of the Domuztepe pottery samples, petrographic and mineralogic analyses of both pottery and stone vessel samples by using optical microscopy, X-ray powder diffractometer (XRD) and scanning electron microscopy coupled with an energy dispersive X-ray spectrometer (SEM-EDX). Geochemical composition of the samples is determined by inductively coupled plasma-optical emission/mass spectrometer (ICP-OES/MS) and the data is evaluated by statistical method.A total of 300 pottery samples are visually classified in two groups called as painted `Halaf` and burnished `non-Halafian` local pottery. They form, stylistically, into 11 main and 65 sub-groups. Geochemical and statistical analysis revealed 5 ceramic raw materials, as 1 to 5, including clay and temper, for pottery samples. During the chronological period from 6100 BC to 5300 BC, except for 2 and 4, these raw materials were used continously for ceramic manufacturing at Domuztepe. Organic and inorganic tempers were used in the clay paste which includes also quartz, feldspar, calcite, mica and serpentinite. Illite, smectite, chlorite and kaolinite were detected as the clay minerals. The mineralogical compositions of both burnished and Halaf ceramics found to be similar to the clay material collected from the alluvial sedimentary units in the vicinity of Domuztepe, showing that the local raw material sources were used for the ceramic production. There is no significant difference in the firing temperatures between Halaf and local burnished type ceramics. They were fired at temperatures below 9000C in the first half of the 6th millennium. This suggests that potters focused on other color controlling factors such as the firing atmosphere: reducing-oxidizing, firing and cooling duration. This care is shown especially to obtain the colors of dark burnished ceramics and buff-color (Halaf) ceramics, suggesting that these two types of ceramics may be different cultural usage areas.A total of 47 stone vessel samples were studied using the above mentioned archaeometric methods. Mineralogic and petrographic analysis revealed that Fe-rich chlorite mineral is common in the raw stone material of the Domuztepe vessels. No such Fe-chlorite rich stone sources was found during the field studies. In contrast, antigorite–type serpentine mineral were detected in the field samples collected from possible sources of raw materials. This suggests that the source area for the stone vessel raw material is located outside the area of investigation.Domuztepe stone vessels were produced from at least 5 different petrogenetic types of possible source rocks namely, ultramafic, basaltic-gabbroic, trachy-andesitic,rhyolite-dacitic and alkali-basaltic. The use of these resources varied periodically in all chronological periods from 6100BC to 5400BC. Most commonly, the vessel raw material sources of basaltic-gabbroic origin were used continuously for about 900 years, whereas sources of ultramafic origin were utilized for shorter time periods about 300 years.