The dream of a 17th century Ottoman intellectual: Veysi and his Habname

Abstract

Bu tez, 17. yüzyılda, döneminin önemli edebî figürlerinden biri olan Veysî tarafından yazılmış Habnâme isimli eserin edebî-tarihsel analizini yapmaya çalışmaktadır. 1561/2'de Alaşehir'de doğup 1628'de Üsküp'te ölen Veysî, medrese eğitimini tamamladıktan sonra Alaşehir, Tire, Serez ve Üsküp gibi Anadolu ve Rumeli'nin çeşitli bölgelerinde kadılık yaptı. Ne var ki Veysî daha ziyade edebî yetenekleriyle ün kazanmıştır. Gerek döneminin biyografi yazarları gerekse günümüz edebiyat tarihçileri, Veysî'nin Osmanlı süslü nesrinin önde gelen temsilcilerinden biri olduğu konusunda hemfikirdir.Veysî, Habnâme adlı eserinde, rûyasında görmüşçesine İskender-i Zülkarneyn ile Sultan I. Ahmed'i, devlet düzeninde görülen ve sultana kaygı veren suistimaller hakkında konuşturur. Bu politik içeriği nedeniyle, metin, Osmanlı nasihat literatürünün bir örneği olarak kabul edilmektedir. Yine de Habnâme'yi döneminde yazılmış risalelerden, i) rûya formu vesilesiyle anlatısını açıkça kurgusallaştırdığı, ve ii) İskender'e, suistimallerin yalnızca Ahmed'in dönemine özgü olmayıp tarihin başından beri görüldüğünü söyleterek yaygın ?Altın Çağ? söylemine itiraz ettiği için ayırmak gerekir.Siyasi içeriğinin yanı sıra, anlatıya özgünlük kazandıran `rûya' çerçevesi hasebiyle de Habnâme incelenmeye değer bir metindir. Veysî'nin böyle bir stratejiye başvurmasındaki saikleri anlamak, çeşitli bağlamların incelenmesini gerektirir. Öncelikle Veysî'nin İslamî rûya teorileriyle olan olası yakınlığı ortaya konmalıdır. Bunun dışında, Habnâme ile sonraki dönemlerde Haşmetî, Ziya Paşa, Namık Kemal ve Ruşenî tarafından yazılmış benzer metinler arasındaki benzerlik/farklılıklar tahlil edilmedir.Bütün bunların ışığında, bu çalışmanın başlıca amaçları:1) Metnin üretildiği ve tüketildiği edebî çevre ile siyasî-kültürel bağlamı ortaya koyarak Habnâme'yi döneminde yazılmış diğer siyasi metinlerle karşılaştırmalı bir okumaya tabii tutarak, Habnâme'nin Osmanlı nasihat literatürü içindeki yerini sorgulamak,2) Veysî'nin böyle bir rûya anlatısını neden kurgulamış olabileceği ve bu rûya aracının, Veysî'ye, düşüncelerini ifade etme hususunda ne gibi olanaklar tanımış olabileceği sorularına cevap verebilmek adına Habnâme'yi daha geniş bir İslamî rûya literatürü içine yerleştirmek,3) Osmanlı edebiyatında, benzer diğer eserler üzerinden tesbit edilebilen rûya formu geleneğini, ortaçağ Avrupa edebiyatındaki rûya-görüleri türü tartışmalarından da faydalanarak inceleyip yeni bir edebî tür tanımlamanın mümkün olup olmadığını cevaplamaktır.

This thesis endeavors to present a literary-historical analysis of a seventeenth century work of prose, Habnâme, which was written by one of the prominent literary figures of his time, Veysî. He was born in Alaşehir in 1561/2, and died in 1628 in Skopje. Having been enrolled in medrese education, he worked as a kadı in various locations in both Anatolia and Rumeli including Alaşehir, Tire, Serez and Skopje. He is, however, better known for his literary abilities, and respected by both contemporary biographers and modern scholars as one of the leading figures of Ottoman ornamental prose.In his Habnâme, Veysî constructs a dream setting, in which the Alexander the Two-Horned has a conversation with Ahmed I regarding Ahmed?s concerns of the abuses in state apparatus. It is, thus, considered as an example of the Ottoman mirror for princes genre. Yet the text has some considerable deviations from other treatises, for it a) unequivocally fictionalizes the content through `dream? fashion, b) contravenes the ?Golden Age? rhetoric by making Alexander the Great say that abuses were not peculiar to Ahmed?s reign, they have been always there from the beginning. With this regard, the text serves as a consolation rather than a counsel.Habnâme of Veysî is equally important for its special literary quality of using dream as a frame for the narrative. While attempting to understand his choice, various dimensions should be taken into consideration. Firstly, Veysî?s possible familiarity with Islamic dream paradigms needs to be explained. Furthermore, the layers of correspondences between Veysî?s Habnâme and alike pieces from subsequent periods such as the works of Haşmetî, Ziya Paşa, Namık Kemal or Ruşenî should be emphasized.With all these regards, the following study aims to:1) question the position of Habnâme of Veysî within the Ottoman mirror for princes literature through exploring the intertextuality between Habnâme and contemporary mirrors by taking into consideration the literary ecology (i.e. the audience, reception, authorial intentions) and/or political-cultural context in which the text was produced,2) contextualize the text within a broader plane of Islamic dream lore in order to answer ?Why might Veysî have created such a dream setting?? and/or ?In what ways did this dream apparatus enable him in expressing his views??,3) through benefiting from the debates on the dream-vision genre of medieval European literature, to scrutinize the continuity within the tradition of composing dream-framed accounts in the Ottoman literature, and hereby question the validity of a new literary genre.