Wirkungsbreite der übersetzungsrelevanten ausgangstextanalyse von Christiane Nord -dargestellt anhand des literarischen werkes el greco malt den großinquisitor von Stefan Andres-

Abstract

Çeviri etkinliğinin başladığı günden bu yana çevrilebilirlik ve çevrilemezliküzerine, özellikle yazınsal metinlerin çevrilebilirliğiyle ilgili olarak üzerine yoğun tartışmalaryapılmıştır. Tarihsel süreç içerisinde farklı dönemlerde farklı çeviri yaklaşımları ortaya çıkmışve 20. yüzyılın ikinci yarısından sonra, dilbilim alanındaki gelişmeler ile birlikte çeviriyeyönelik bilimsel çalışmalar da artmıştır. Aynı zamanda dil bilimi alanındaki gelişmeler çevirialanına da yansımıştır. Önceleri dil çifti bağlamında ele alınan çeviri, daha sonra iletişimbilimi, metin dilbilimi ve edim dilbilimi bakış açısıyla incelenmeye başlanmıştır.Birçok uzman ve çevirmen değişik zamanlarda yazınsal çeviriye yönelik farklıyöntem ve ilkeler geliştirmişlerdir. Bu anlamda işlevsel çeviri kuramı, skopos çeviri kuramı,yorumlayıcı çeviri kuramı, kültür odaklı çeviri kuramı ve betimleyici çeviri kuramı gibikuramlar anılmaya değerdir.Bu çalışmada Christiane Nord'un geliştirdiği işlevsel çeviri kuramı çerçevesinde?çeviriye yönelik kaynak metin çözümlemesi? modelini temel alınarak Stefan Andres'in ?ElGreco malt den GroÃinquisitor? adlı yazınsal eseri metin içi ve metin dışı etmenler gözönünde tutularak işlevsel çeviri açısından incelenmiştir. Chr. Nord söz konusu bu etmenleri üçana başlık altında ele almaktadır. Bu modelin ana bileşenlerini metin dışı etmenler olarakgönderici, göndericinin ereği, alıcı, araç/kanal, yer, zaman, iletişim nedeni; metin içi etmenlerolarak konu, içerik, varsayımlar, metin yapısı, dil dışı öğeler, sözdizimi, sözcük bilgisi, vurguve metin içi ve metin dışı etmenler toplamıyla ortaya çıkan etki oluşturmaktadır. Chr. Nordiiiyazınsal metinler de dâhil olmak üzere, bu modelinin her türlü metin üzerindeuygulanabileceğini savunmaktadır.Yazınsal metinlerin çeviri güçlükleri bu metinlerin belli bir kültür ortamındayaratılmış olması ve bu metinlerin erek kültüre eşdeğer bir etkiyle aktarılma çabasındankaynaklanır. Bu çalışmada ele alınan ve yazınsal bir nitelik taşıyan ?El Greco malt denGroÃinquisitor? adlı eserde sıkça kullanılan dini kavramları ile kültürel içerikli sözcüklerirdelenmiş ve Chr. Nord'un metin içi etmen olarak nitelendirdiği bu öğeler, metin işleviaçısından ele alınmıştır.Yapılan inceleme sonucunda, çeviriye yönelik kaynak metin çözümlememodelinin, çeviri işlevine yönelik derinlemesine ve geniş kapsamlı bir çözümleme olanağısunduğu görülmüştür. Ancak, söz konusu yazınsal metinler olunca, bu çözümleme modelininişlevsel çeviri için yetersiz kaldığı ve bazı çeviri güçlüklerinin aşılmasında başka yöntemlerindenenmesi gerektiği ortaya çıkmıştır. Bunun nedeni Chr. Nord'un geliştirdiği bu kuramındaha çok öğretici amaçlı olmasıdır. Bir başka neden ise, incelenen metnin yazınsal niteliğinedeniyle kullanımlık metinlerden çok farklı özelliklere sahip olması, bir başka anlatımlakurmaca bir metin niteliği taşımasıdır.Bu çalışmada Stefan Andres'in ?El Greco malt den GroÃinquisitor? adlı eserindesıkça kullanılan kültürel özellikli sözcüklerin Türkçe karşılıkları açısından karşılaşılabilecekolası güçlükler ele alınmıştır.Bu anlamda Chr. Nord'un geliştirdiği işlevsel çeviri kuramı açısından yazınsalmetinlere ilişkin genel bir çıkarımın olanaklı olup olmadığı araştırılmıştır. Bilindiği gibi,çeviri güçlüklerini oluşturan nedenler arasında metin içi ve metin dışı etmenler ile kültürelolgular başta gelmektedir. Bu araştırmada incelenen eserin, bir başka kültüre aktarılmasındakarşılaşılabilecek olası güçlüklerin genellikle kültürel ve yazınsal metin özelliklerindenkaynaklandığı bir kez daha görülmüştür. Bu güçlüklerin üstesinden gelebilmek için,ivçevirmenin çeviri yetisi yanında, aslında ideal çevirmen denildiğinde zaten varsayılan dünyabilgisi, genel kültür bilgisi, alan bilgisi, anadili ve yabancı dile hâkimiyeti, araştırma yetisi,karar verebilme yetisi ve yaratıcılık gibi birçok özelliklere sahip olması gerektiği sonucunavarılmıştır.Bu inceleme, bir yönüyle çeviri bilimi alanında geliştirilen bir modelin yazınsalmetinler üzerinde ne kadar geçerli olduğunun sınanması, bir diğer yönüyle de bundan sonrakiçalışmalara kaynaklık edebilecek öncü bir araştırma olması bakımından önem taşımaktadır.Bunun yanında, eserin bir başka dile olası çevirisi durumunda, çeviri sürecinin önemli biraşaması olan kaynak metin çözümleme işlemlerini kapsayan bir ön çalışma işlevini yerinegetirecektir. Bu çalışma yukarıda sözü edilen amaçları yerine getirebildiği ölçüde başarılısayılacaktır.

vEMEL YİĞİTWIRKUNGSBREITE DER ÜBERSETZUNGSRELEVANTENAUSGANGSTEXTANALYSE VON CHRISTIANE NORD-dargestellt anhand des literarischen Werkes?El Greco malt den GroÃinquisitor? von Stefan Andres-ZUSAMMENFASSUNGSchon seit dem Beginn der Übersetzungstätigkeit wird die Übersetzbarkeit undUnübersetzbarkeit, besonders literarsicher Kunstwerke behandelt. Im Laufe der Geschichtehaben sich zahlreiche Theorien und Methoden der Übersetzung entwickelt, die besonders inden 60er und 70er Jahren, mit dem Aufkommen der Linguistik, an Einfluss gewannen undzum Entstehen einer interdisziplinären Übersetzungswissenschaft führten.Zunächst konzentrierte man sich auf die beim Übersetzen aufeinander treffendenSprachenpaare und verglich deren Wort- und Satzstrukturen. Mit der Zeit wandte sich daswissenschaftliche Interesse produktorientiert bald mehr textlinguistischen Fragestellungen zu.Die Betrachtung der Vielschichtigkeit von Texten und der Einfluss auÃersprachlicherBedingtheiten haben schlieÃlich den Blick auf den Translator selbst und damit prozeÃorentiertauf deren Denken und Handeln gelenkt. Es entstanden generell betrachtet linguistischorientierten Übersetzungstheorien, psychologischen, kognitionstheoretischenÜbersetzungstheorien, der hermeneutischen Übersetzungstheorie und mit dem Blick auf dieÜbersetzungsleistung dagegen entwickeln sich Handlungstheorien des Übersetzens, die dieFunktionalität, die interkulturelle Kommunikation (Translation als Kulturtransfer), dasExpertenhandeln, die Handlungsfaktoren, die Skopostheorie und Übersetzungsprobleme inden Vordergrund bringen.viIn dieser Arbeit wird in diesem Sinne die von Christiane Nord entwickelte,funktionalistisch orientierte Übersetzungstheorie, in der der Zweck der Übersetzung imVordergrund steht, mit dem besonderen Augenmerk auf die übersetzungsrelevanteAusgangstextanalyse behandelt und auf das Werk âEl Greco malt den GroÃinquisitor? vonStefan Andres praktisch angewandt. Wichtig ist besonders die Betrachtung des Textes alsText-in-Situation.Die auf die Lasswell-Formel aufbauenden Faktoren lauten: Textinterne Faktroren,textexterne Faktoren und Wirkung. Die analysierte Erzählung wird im Hinblick aufSenderpragmatik, Senderintention, Empfängerpragmatik, Medium / Kanal, Ortspragmatik,Zeitpragmatik, Kommunikationsanlass und Textfunktion, als textexterne Elemente untersucht,wobei der Literarität als Textfunktion eine spezielle Bedeutung zukommt. AuÃerdem wird derText, den textinternen Faktoren entsprechend, unter den Gesichtspunkten Textthematik,Textinhalt, Präsuppositionen, Aufbau und Gliederung, Nonverbale Textelemente, Syntax ,Suprasegmentale Elemente und Lexik eruiert. Zudem der Faktor Wirkung in Zusammenhangder genannten Faktoren erläutert.Der besondere Fokus dieser Arbeit gilt den lexikalischen Elementen, besondersder kulturellen, christlichen Terminologie dieses Werkes. Die Erzählung, die eine Vielzahl anchristlich-kathoischen Begriffen und metaphorischen Ausdrucksmittel aufweist wurde,analysiert mit dem Ergebnis, dass die von Chr. Nord aufgestellten Faktoren tatsächlich sehrausführlich und übersichtlich sind, jedoch nur bis zu einem gewissen Grad auf literarischeKunstwerke anwendbar sind. Vor allem der Wirkungsaspekt ist, verglichen mitGebrauchstexten, bei literarischen Werken sehr schwer objektivierbar. Es ist vor allem aufden didaktisch orientierten Zweck dieses Analysemodells und des künstlerischen undfiktionalen Charakters literarsicher Werke zurückzuführen, dass bei einer literarischenÜbersetzung keine hundertprozentige Anwendbarkeit zu erreichen ist. Hier ist es unbedingtviidie Entscheidungsfähigkeit des Translators, der neben translatorischen Kompetenzen, vorallem allgemeines Weltwissen, Sach- und Fachwissen, Sprach- und Kulturkompetenz,muttersprachliche und fremdsprachliche Kompetenzen, Recherchierkompetenz, Kompetenzdes Wörterbuchbenutzens auÃerdem Analysefähigkeit, Entscheidungsfähigkeit, Kreativitätund Urteilsfähigkeit besitzen muss, die dazu führt ein literarisches Kunstwerk in einerfremden Zielkultur funktionsgerecht, wirkungstreu und zielsprachlich rezipierbarwiederzugeben.Diese Untersuchung soll als ein Versuch angesehen werden, die Wirkungsbreiteder übersetzungsrelevanten Ausgangtextanalyse von Christiane Nord am Beispiel einesliterarischen Werkes zu analysieren, wobei dieser allein keine allgemeingültigen Regelnaufstellen kann. Zudem kann diese Arbeit als geglückt gelten, wenn sie im Sinne einereventuell vorzunehmenden Translation in eine fremde Zielkultur, wie z.B. der Türkischen, alseine hilfreiche Vorarbeit verwertet kann.