Tanzimat`tan Meşrutiyet`e Osmanlı tarihyazımında dünya algısının dönüşümü

Abstract

Dünya tarihçiliği farklı bir tavırdır. `Makro tarih`, `büyük tarih`, `evrensel tarih`, `küresel tarih` vb. daha geniş ölçekli terimlerden aslında farklı fakat bazen de onları ifade etmekte kullanılan `dünya tarihi` geçmişi değerlendirmede yeni tercihler sunar; geniş ölçekli zaman ve mekan anlayışından hareket ettiği için bölgeler ve toplumlararası karşılaştırma imkanı sağlar. Toplumların tarihsel süreci değerlendirme tarzları, kendilerini bu süreçte nasıl konumladıkları, başkalarını tasvir ederken takındıkları tutumlar ve bunlarda meydana gelen değişikliklerin ipuçları dünya tarihçiliğinden yola çıkılarak bulunabilir.Osmanlı dünya tarihçiliği söz konusu olduğunda da aynı ifadeler rahatlıkla kullanılabilir. İslami etkiyle yoğrulan Osmanlı tarihçilik geleneğinde on dokuzuncu yüzyıl öncesinde bu alana yönelik çeşitli isimlerle yazılan tarihler, yazarların dünya kavrayışlarındaki tercihleri açıkça ortaya koymaktadır. İslam ve Osmanlı coğrafyasıyla sınırlı, diğer coğrafyalara pek de yer vermeyen, üstelik onlara karşı olumsuz söylemlerin kullanılabildiği dünya tarihi yaklaşımı devletin Batı ile temaslarını yoğunlaştırdığı, dünya sistemiyle bütünleşmeye başladığı 19. yüzyılda değişmeye başlar. Devletin duraklama ve gerileme sürecine girmesine paralel, tarihçiliğinin dünya tasarımı da farklı bir hal alır. Söz konusu tasarımda merkeziyetini kaybetmeye başlayan Osmanlı Devleti'nin karşısında `ilerleme`nin vücut bulduğu ve tarihsel süreci değiştirecek önemli olayların gerçekleştiği mekan olarak Batı vardır. Tarihin Avrupamerkezci anlatımı Batılı kaynakların kullanılmasıyla birlikte Osmanlı tarihçiliğinde daha da etkili olur. 19. yüzyıl bir yandan da Osmanlı Devleti'nde tarihçiliğin yeni yöntemlerle tanıştığı ve ayrı bir bilimsel disiplin olarak geliştiği dönemi temsil eder. Pozitivist tarih görüşünün etkisi altında Kutsal Tarih'ten Medeni Tarih'e bir dönüşüm başlar. II. Meşrutiyet döneminde hızlanan süreç Cumhuriyet döneminde daha kararlı olarak sürdürülecek ve tarihçilik bu dönemde yeni bir dönüşüme uğrayacaktır.

World Historiography is a unique attitude. 'World history', which is different from large-scale terms; 'macro history', 'great history', 'global history', 'universal history' etc. but sometimes includes them, offers new preferences to study past events. It allows us to compare between regions and society since it has a large-scale time and space considerations. The historical process of the evaluation of society, how they position themselves in this process, their attitude of describing the others and the clues of changes in those attitudes can only be figured out by world historiography studies.When The Ottoman Historiography is considered, the same arguments can be put forward. In Ottoman Historiography tradition which is shaped by Islamic influences, the chronicles written under different titles before 19th c., show their authors' preferences in the perception of the concept 'world'. World History approaches which is limited to the geography of Islam and Ottoman Empire, having a negative discourse against them, starts to change in 19th c. when the government intensifies contact with the Western societies and starts integrating with the global system. In harmony with the stagnation and decline of the Empire, the design of the 'world' by Ottoman historians also enters into a new stage. In this design, 'West' is a place where progress is shaped and where important events changing the historical process in opposition to The Ottoman Empire which starts to lose its central authority. Eurocentric narration of history with using Western resources becomes more effective in Ottoman Historiography.The 19th c. represents the period which historicism meets new methods and improves itself as an independent scientific discipline. Under the influence of positivist History approaches, a shift from a Sacred History to a Civil History, takes place in this period. This change, which speeds up in the Second Constitutionalism, will keep on in the Republican Era and historicism will enter into a new phase.