Salnâmelere göre Adana vilâyeti`nin demografik ve kültürel yapısı (Adana merkez, Kozan, Cebel-i bereket, İçel ve Mersin sancağı)

Abstract

Tanzimat'tan beri uygulanan ve aşağıdan yukarıya köy (karye), nahiye, kaza, sancak (liva), eyalet şeklinde teşkilâtlanmış olan taşra idaresini vilayet, sancak, kaza ve karye (köy) biçiminde düzenleyen, 7 Kasım 1864 Vilayet Nizamnâmesi'nden Adana da etkilenmiştir. Adana, eyalet olmaktan çıkarılarak kendisine bağlı Tarsus, Mersin ve Karaisalı ile birlikte Halep Vilayeti sınırları içerisinde bir sancağa dönüştürülmüştür. 1870 (H. 1289) yılında da Adana, Halep Vilayeti'nden ayrılarak bağımsız bir vilayet olmuştur. Adana Vilayeti'ne ait ilk salnâme de bu tarihte yayımlanmıştır. Osmanlı Devleti'nin idari, ekonomik ve sosyo-kültürel yapısı, nüfusu, eğitim kurumları ve programları, hukuki teşkilatları gibi alanlarda önemli bilgiler içeren salnâmeler tarih araştırmalarında başvurulması gereken önemli kaynaklardır. Bu kaynaklar içerisinde Vilayet Salnâmeleri, özellikle şehir tarihi araştırmalarında, şehrin tarihi, iklimi, coğrafyası, siyasi, iktisadi ve askeri yapısı, yerleşim birimleri, doğal kaynakları (ormanlar, madenler, nehirler, akarsular v.b.), tarımı, üretimi, nüfusu, okulları, tarihi eserleri, hastaneleri gibi konularda bilgiler içermektedir. Çalışma, Adana Vilayeti'nin demografik ve kültürel yapısındaki değişikliklerin, 1870-1902 yılları arasında yayınlanmış olan devlet ve vilayet salnâmelerine göre, incelenmesini kapsamaktadır. Salnâmelerden elde edilen bilgiler, konuyla ilgili diğer araştırma ve inceleme eserlerle de desteklenmiştir. Üç bölümden oluşan çalışmanın birinci kısmında, Adana Vilayeti'nin idari tarihçesi ve idari bölünmesi verilmiştir. İkinci bölümde, Adana Vilayeti'nin sınırları dâhilinde yaşayan Müslüman ve gayrimüslim nüfusa ait demografik bilgiler incelenmiştir. Üçüncü bölümde ise vilayetin kültürel yapısını oluşturan eğitim kurumları, gazete, matbaa ve kütüphaneleri, dini ve sosyal mekânları, tarihi eserleri hakkında bilgiler verilmiştir.

City Ordinance Regulations in 7 October 1864 that has carried on since the Tanzimat Period, affected Adana in terms of its administrative units, changing the bottom-to-top structure which is; village, district, sanjak, and principality into its reverse province, sanjak, district and village. Adana was no longer a principality but a sanjak in Halep province just like Tarsus, Mersin and Karaisalı. In 1870 (H. 1289) Adana became an autonomous province and was seperated from Halep. The first annual of the city was also published in this very year.Annuals hold significant information about administrative, economic, socio-cultural demografic structures, education system and law constitution of Ottoman Empire so that, they can be useful for historical research about the preiod. Specificaly, province annuals include information about city history, climate, geography political, economic, military structures as well as accomodation units, natural resources (forests, mines, rivers, streams) and also agriculture, production, population, schools, historical artifacts, and hospitals.This research invastigates the changes in the demografic and cultural structure of Adana province between the years of 1870-1902 according to annuals of that period. Information obtained from anuuals is supported by other resarch and examination conducted about the topic. The reseach consists of three parts first of which examines the administrative history and division of Adana. Second part explains the demografic information about Muslim and non-Muslim population of Adana. Finally, the third part hold information about the cultural structure consisting of educational instutions, newspapers, press, library as well as religious and social environment and historical artifacts.