Osmanlı mimarisinde alçı pencereler (klasik devir)

Abstract

70 ÖZET Alçı pencereler, tarihin erken dönemlerinde pencere boşluğunun korunmasına getirilen bir çözüm olarak teknik bir zorunluluktan doğan, ancak zamanla dekoratif yanı işlevselliğini aşan bir uygulamanın Doğu mimarisindeki şekilleniş biçimidir. Alçı pencere geleneğinin Türk mimarisine hangi devirden itibaren girdiği kesin bir çizgiyle ayrılmamakla birlikte, en erken tarihli örnek Anadolu Selçuklular da tespit edilmektedir. Ancak Anadolu Selçuklulardan 16. yy a kadar olan dönem deki gelişim, malzemenin dayanıksızlığı nedeniyle izlenememektedir. Osmanlı mimarisinde ise 16. yy dan itibaren başlayan Klasik Devir boyunca cami, türbe gibi dini mimariden saray, kasır köşk gibi sivil mimariye hatta mütevazi Anadolu evlerine kadar tüm yapılarda yaygın olarak kullanılan bir eleman olarak karşımıza çıkmaktadır. Yapılarda pencere boşluğunu biri içten, diğeri dıştan örten iki sabit pencere, şeklinde, açılıp kapanan alt pencereler üzerinde uygulanmışlardır. İçte dekorasyonun bir parçası olarak baş libasına bir süsleme panosu oluşturan alçı pencereler `içlik` adını alırken, dıştaki onu koruyan basit formlu alçı pencereler ise `dişlik` adını almıştır. Alçı pencereler, ya camların döküm sırasında alçı içine tutturulması yoluyla biraraya getirilmesi esasına dayanan ya da dantel gibi oyularak İşlenen alçı yüzeyin arkadan camlanması yoluyla uygulanan başlıca iki teknikle yapılmışlardır. Pencereye uygulanacak desene bağlı olarak bu tekniklerden biri tercih edilmiş veya her ikisi bir arada kullanılmıştır. Evlerde `kafa penceresi` olarak küçük boyutlu ve süsleme açısından fazla ileri bir düzey göstermeyen alçı pencereler, saray, kasır, köşk gibi daha özel yapılarla, dini yapılarda teknik ve desen olarak üstün örnekler olarak karş.ımıza çıkmaktadır, özellikle klasik Osmanlı camlinin karakteristik bir elemanı durumuna geldikleri görülmektedir. Cami içinde mihrap duvarı, başlıbaşına devrin en güzel ve değerli alçı pencerelerinin toplandığı bir alan olarak önem kazanmaktadır. Klasik devirde dişlik pencereler,, fazla bir kompozisyon özelliği taşamayıp başlıca üç tip gösterirken; içlik pencereler ise devrin süsleme zevkini yansıtan71 panolar olmuşlardır. Türk süsleme sanatlarının her dalında kullanılan ortak motif gruplarından oluşan kompozisyonlarla bezenen içlik pencerelerde, pencere yüzeyi alçı kayıtlarla bölümlenerek kompozisyonun ana hatları belirlenmiştir* Pencere yüzeyinin bu bölümlenişi tipolojik bir ayrım yapmaya imkan verecek bir çeşit zenginliği sunmaktadır. Günümüze ulaşan klasik devir yapılarında gördüğümüz örnekler üzerinde yapılan incelemeler, malzemelerin dayanıksızlığı nedeniyle orjinalliklerini koruyamayarak, zaman içinde pek çoğunun yenilendiğini ortaya koymaktadır. Hatta birçoğun da yenilendiği devrin zevki esas alınarak tamamen üslup değiştirdikleri gözlenmektedir. Tüm bunlar, alçı pencereler üzerinde tam bir tarihlendirme yapmaya imkan vermeyen sorunlar olarak karşımıza çıkmaktadır. Osmanlı mimarisinde klasik devirde teknik ve desen olarak en üst düzeye ulaşan alçı pencereler, kalsik üslupların terkedilmeye başlandığı 18. yy dan itibaren ise batı etkisiyle biçimlenerek karakterini kaybetmiş ve zamanla yeni mimariye uydurulamayarak tamamen ortadan kalkmıştır.

72 SUMMARY Lime windows, which were found as a result of some technical obligations and were solutions to the protection problems of window spaces in the early parts of the history, were the forming style of an application that its decorative side, however, become more interesting than its purpose. Although it is not certainly known, since which age lime window has been in the Turkish Arcitectury, the earliest dated sample has been seen in the Anotolian Selcuks. However, the devolopment that took place in the period of time from the Anotolian Selcuks to the 16th century has not been followed because of the weakness of the material used. In the Ottoman Architectury, as long as the classical term that started with the 16th century, lime windows could be seen as an element commonly used in all kinds of structures, as in the religious architectury like mosques, tombs, in the civil architectury like palaces castles, cottages and even in the Anotolian houses. They have been applied to the structures, on the top side of opened- closed bottom windows, as two fixed windows that one of them covers the window space from inside and the second one from outside. Lime windows that form dressing panels inside as a part of decoration are called `inner`, and the ones with simple forms that protect the inner ones are called `outer`. There are basically two methods to build lime windows, either putting the glass to the back of the lime surface that has been carved like lace. Depending on the design which will be applied to the window, either one of these methods or both of them have been used. Lime windows, called `head windows` in houses, which are small sized and are not dressed neatly, have been run into as the superior exaples of methods and designs in more special buldings like palaces, castles, cottages or in religious buildings. They especially became a characteristic element of the classical Ottoman mosque. In a mosque, niche walls have had importance as an area where the most beautiful and valuable lime windows have taken place.73 In the classical term, while `outer windows` had not had a composition feature and there were basically three types of them; inner windows were the panels that reflected the pleasure of the term in dressing. In the inner windows, that have been decorated with compositions of motives used in almost all areas of the Turkish Dressing Arts, main lines of a composition have been defined by parttioning the window surfaces with lime separators. This partitioning of the window surface presents a wealthiness that gives the opportunity to make a typologic separation. Studies that have been done on the samples of the classical term has shown that they were not able to keep their original shapes because of the weakness of the material used, and most of them have been renewed. All of these come up as problems that will never let us make an exact dating of lime windows. Lime windows, which reached the greatest level as the method and the style during the classical term of the Ottoman Architectury, has lost its character since 18th century when the classical styles has been left and they have disappeared time after time since they have not been adapted to the new architectury.