İran Doğu Azerbaycan`ında sosyal yapı: Demografik yapıya dayalı bir çalışma

Abstract

ÖZET ve SONUÇLAR Doğu Azerbeycan ili, İran Azerbeycan'ının bir parçası olarak, iç ve dış etkenlerden kaynaklanan pek çok tarihi olaylara sahne olmuştur. Bu il Batı Azerbeycan ili ile birlikte, uzun zamandan beri (İslam devrimine kadar) özellikle kaçar ve Pehlevi döneminde defalarca, merkezi yönetiminin istibdatına ve eski Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliğinin askeri ve kültürel müdahalesine uğramıştır. Eski SSCB'nin Doğu Azerbeycan'da dolaysız (askeri) ve dolaylı (kültürel) müdahaleden amacı, Azerbeycan halkını dini düşüncelerden soyutlamak ve bu ilin doğal kaynaklarından yararlanmaktı. Anılan ülke, Batı ve Doğu Azerbeycan illerinin İran topraklarından ayrılmasını amaçlamakla birlikte, bu planın gerçekleşmesinin halkın dini inanç ve düşüncesinin çözülmesiyle mümkün olacağı kanısındaydı. Bu ülke, Azerbeycan toplumunun sosyal yapısının bazı unsurlarında (örneğin sınıfsal açıdan) değişiklik meydana getirmesine karşın, halkın zihinsel, dini düşüncesinin değiştirilmesinde başarı elde edememiş ve bölgeyi İran topraklarından ayırmakta başarısız kalmıştır. Öte yadan, anılan dönemlerde (kaçar ve pehlevi) Azerbeycan toplumunun refah seviyesinin düşük olmasıyla birlikte, merkezi yönetim bu bölge üzerinde denetimini sıkı bir şekilde sürdürmüştür. Devletin bu bölgeyi sıkı kontrol altında bulundurmasının amacı; devletten gelen zorbalıklara karşı ayaklanmaları ve ayrılmaya yönelik hareketleri engellemekti. Devlet değişik ekonomik (Toprak Reformu) ve sosyal reformlar (Beyaz Devrim) uygulamak suretiyle, Azerbeycan nüfusunun diğer illere göç etmesini ve bu ilin nüfus bakımından devlete karşı bir potansiyel oluşturmasını engellemeye çalışmıştır. 124125 Bu düşünceye rağmen, günümüzde Doğu Azerbeycan nüfusu oldukça genç bir nitelik taşımakta ve hızla artmaktadır. Uygulanan aile planlaması programlarına karşın, nüfus artış hızı yüksek bir düzeyde seyretmekte ve 2000'li yıllarda daha da hızlanması beklenmektedir. Doğu Azerbeycan'da özellikle kırsal kesimde, her doğan çocuğun ailenin ekonomik durumunu ileride iyileştirebileceği düşüncesi ve aile planlamalarının önemsen memesi, nüfus artış oranının yükselmesinde büyük ölçüde etkili olmaktadır. Bu ilde hızlı nüfus artışı, nüfusun % 46'sının gençlerden oluşmasına neden olmaktadır. Nüfusun yaklaşık olarak yarısını tüketici nüfus (0-15 ve 65+) meydana getirdiğinden dolayı Azerbeycanda bağımlılık oranı yüksek bir düzeyde seyretmektedir. Azerbeycan nüfusunun genç yapıya sahip olması, toplumun sağlık, eğitim vb. konularda büyük sorunlarla karşılaşmasına neden olmaktadır. Sağlık konusunda olanakların sınırlı olmasından dolayı herkesin eşit bir şekilde sağlık hizmetlerinden yararlanamaması ve kırsal kesimlerin sağlık merkezlerine uzak olmaları her sene çok sayıda insanın, özellikle bir yaşından küçük bebeklerin ölümüne yol açmaktadır. Azerbeycan'da doktor, hastane, yatak sayısı ve sağlık araçlarının yetersizliği de bu oranı artırmaktadır. Doğu Azerbeycan'da doğumda beklenen ortalama yaşam süresi 50 yılın altındadır. Oysa bu rakam gelişmiş ülkelerde 75 yılın üzerindedir. Doğu Azerbeycan nüfusunun genç olma özelliği eğitim konusunda da etkisini göstermektedir. Azerbeycan günümüzde, okul çağındaki nüfusun eğitimi için gereken olanakları sağlayamamaktadır. Azerbeycan'da eğitim ve öğretim teşkilatı yetersiz olup, okur-yazarlık oranı düşüktür. Bu il eğitim yetersizliği nedeniyle, nüfusun eğitime ilişkin istek ve ihtiyaçlarını karşılıyamamaktadır. Böylece okul çağındaki nüfusun eğitimde fırsat eşitliği sağlanamamaktadır. 125Doğu Azerbaycan'ın sosyal yapısı; Toplumsal, ekonomik, teknolojik ve bölgesel açıdan ikili bir yapıya sahiptir. Bir başka değişle Doğu Azerbeycan'ın sosyal yapısı, modern ve geleneksel yapı olmak üzere iki farklı yapıdan oluşmakta ve geleneksel yapıdan modern yapıya geçiş dönenimde olduğu izlenmektedir. Şehirleşme, sanayileşmenin ve gelişmişliğin bir göstergesi olmasına rağmen, Doğu Azerbeycan'daki şehirleşme sanayileşme ile özdeşleştirilemez. Bu ildeki hızlı şehirleşme nüfusun dengesiz bir şekilde dağılımından kaynaklanmaktadır. Kırsal kesiminden tarımın verimsizliği, kişi başına düşen toprak miktarının yetersizliği, gelir düzeyinin düşük olması, tarımın makineleşmesi, gizli işsizlik, eğitim yetersizliği vb. nedenlerle yapılan göçler sonucu, Azerbeycan'ın şehirleşme süreci oldukça hızlıdır. Azerbeycan şehirlerine özellikle 20-39 yaş grubundan göç eden nüfus, sanayi kesimindeki iş talebinin sınırlı olmasından dolayı, hizmet kesiminde niteliksiz işçi olarak çalışmaktadır. Kırsal ve kentsel kesimde, gizli işsizlik toplumun büyük sorunlarından biri sayılmaktadır. Bu ise iş olanakları ile çalışabilir nüfus arasındaki dengesizlikten kaynaklanmaktadır. İş olanaklarının çalışabilir nüfusun artış hızına ayak uyduramaması Azerbeycan'dan diğer illere yapılan göçlerin temel nedenini oluşturmaktadır. Doğu Azerbeycan'ın kırsal kesiminden gerçekleşen göçler, çoğu köylerin, tümüyle boşalmasına ve şehirlerin büyük sorunlarla karşılaşmasına neden olmaktadır. Devrimden sonra göçlerin artmasıyla gecekondu olgusu Azerbeycan'ın bazı şehirlerini özellikle Tebriz çevresini sarmaktadır. Doğu Azerbeycan, İran genelinde 24 il arasında göç verme özelliği açısından, birinci sırada yer almakta ve bu ilden yıllık gerçekleşen göç miktarı giderek artmaktadır. Azerbeycan'da göç iki yönde ağırlık kazanmaktadır: Birincisi Azerbeycan'dan diğer illere özellikle Tahran'a yapılan göçler, ikincisi ise Azerbeycan köylerinden bu ilin şehirlerine özellikle Tebriz'e yapılan göçlerdir. 126Doğu Azerbaycan'da sosyal yapının temel öğelerinden olan nüfus yapısının herhangi bir özelliğini ele alırsak, bu ilin az gelişmiş bir bölge niteliğini taşıdığına tanık oluyoruz. Bir başka deyişle Doğu Azerbeycan'ın nüfus özellikleri, sağlık durumu, eğitim düzeyi, şehirleşme süreci bu ilin tamamen bir az gelişmiş bölge olduğunu kanıtlamaktadır. Doğu Azerbeycan'da göç, doğum, doğurganlık, ölüm, bağımlılık oranlarının yüksek olması, eğitim, sağlık, gelir düzeyinin yetersizliği ve dolayısıyla ilin az gelişmişliğinin ana kaynağı, her türlü ekonomik ve sosyal hizmet ve olanakların eşit bir şekilde il çapında dağıtılmamasından kaynaklanmaktadır. Bu incelemede elde edilen sonuç, Doğu Azerbeycan'da bölgeler arasındaki ekonomik ve sosyal dengesizliğin uzun süre devam edeceğidir, ekonomik ve sosyal imkanların büyük bir bölümünün Azerbeycan merkezinde toplanması ilin, diğer bölgelerinin geri kalmışlığına neden olmaktadır. Doğu Azerbeycan'da imkanların tüm halka eşit bir şekilde dağıtılabilmesinin ve bölgelerarası dengesizliğin ortadan kaldırılabilmesinin tek yolu, bu ilin iki ile ayrılması olarak görülmektedir. Doğu Azerbeyca'nın merkezi ve Doğu Azerbeycan olmak üzere iki ile ayrılması yolundaki kanunun yürürlüğe girmesiyle, halkın refah seviyesinin artabileceğini, sosyal ve ekonomik imkanların halka eşit bir şekilde ulaşabileceğini ve böylelikle bölgenin az gelişmişlikten gelişmişlik yoluna gidebileceğini düşünüyoruz. 127

SUMMARY Eastern Azarbaijan province, a part of Azarbaijan inside the Iranian Soil, has witnessed a lot of historical events originating from both inner and foreign factors. This province along with the western part of Azarbaijan, has for a long time (upto the Islamic revolution) been exposed to central autocracy and to military and cultural intervention of the ex-Soviet Socialist Republic. The Purpose of the ex-Soviet Socialist Republic's policy regarding its direct (military) and indirect (cultural) intervention in Azarbaijan's affairs was to isolate the Azarbaijani people from religious thoughts and to benefit from the natural sources of this province. Apart from the above mentioned, the cuontry's aim at separating the eastern and western provinces of Azarbaijan from the Iranian soil, it is beleived that this plan can only be achieved by dissolution of people's religious beliefs and thoughts. Altough the said country was able to have made changes in some ele ments of structure of the Azarbaijani society (for example, in the point view of classes), it has been unsuccessful in changing religiouss thoughts and beliefs as well as not able to realize to separate the territory from the Iranian soils. On the other hand, the central government maintained its control on this territory altough welfare level of Azarbaijani society for the said periods (Kacar and Pehlevi) was low. The reason that the state had kept the territory under control was to prevent migration of azarbaijani people to other cities and also their being a potential against the state, by taking various measures as to economical (land reform) and social reforms (white revolution). 128Despite this thought, today the population of the Eastern Azarbaijan is rather young, and rapidly increasing. Inspite of family planning programs, growth-rate of the population is high and expected to speed up by the year of 2000. The belief thad each new, born child may improve and contribute the family's economic life esp. in the rural areas, and also not attaching importance to the family planning have become an important factor for the population's birth rate being high. The rapid increase of birth rate in thes province has caused 46% of the population to be young. As apprx. half of the popula tion consists of consumers (0-15 and 65+), rate of dependents in Azarbaijan continues at high levels. Young quality of Azarbaijan population causes the society to face with great problems such as health, education etc. Becuse of the fact that the posibilities are limited in respect of health, and as everybody does not equally benefit from health services and also the rural areas are far away from the health centers, these cases causes many people, esp. babies under one year to die each year. Also insufficiency of numbers of doctors, hospitals, and beds and shortage of health equipments in Azarbaijan increase this rate, as well. Average life expectancy in Eastern Azarbaijan is under 50 years whereas this figure is over 75 years old in the developed countries. Characteristics of the Eastern Azarbaijan's poopula- tion, which is young shows its affect on education, as well. Today Azarbaijan is not able to provide possibilities (facilities) necessary for education of children at the school age. Teaching and educational organizations in Azarbaijan are insuf ficiency, rate of literates is low. 129Because of insufficiency of educational facilities in this province, demands and needs of the people's training are not being met. Thus, population at the school age is not being given an equal opportunity. This situation is arising from imbalance between population who can work with work opportunities and possibilities. Employ ment opportunities not being capable of placing with steps of increasing rate of population who can work is one of the major reasons causing the base and essence of immigration to other provinces from Azarbaijan. In spite of the fact that urban development is an indication of industrialization and development, urban development in East Azarbaijan cannot be put into same scale with industrialization. In rapid and fast urban development in this province is caused by distribution of population in imbalence manner. Inefficiency of agriculture from rural regions and insufficiency of land surface area falling to per capita and income level being in lower level and mechanization of agricultural work, disguised unemployment and insufficiency of education and training and in consequence of such factors immigration being realized, urban development period of Azarbeijan is rather restricted. Population in the range of esp. between 20-39 age groups immigrating to Azarbaijan cities due to limited work demand in industrial section are work ing as unqualified workers in service section. Immigration being realized from rural regions of the eastern Azerbaijan causes evacuation of many villages in whole and creates big problems in big cities. The slum building phonomenen resulted after revolution from increase of immigra tion in some cities of Azarbaijan particularly in the surrounding area of Tabriz. East Azarbaijan is in the first place from view point of causing and producing immigrations features amongst 24 provinces in Iran in general form, and number of immigrants realised yearly is gradually incrasing. The immigration in Azar baijan is oriented in two direction. Firstly, immigrations from 130Azarbaijan to other provinces, esp. to Tehran and secondly im migrations from villages of Azarbaijan to city of this province especially to Tebriz city. If we try to take into consideration social structure of East ern Azarbaijan and think any features of population structure constituting basic factors of social structure, then we will wit ness and see that this province bears and carries qualities of underdeveloping regions. In another work, population charac teristics of Eastern Azarbaijan, health and sanitary status, educational level and urban development period are evidences to prove that this province is totally underdeveloped region. Due to the reason of immigration, birth, death and depend ence rates being high in Eastern Azarbaijan, and inadequancy of education level and helth and income level cause of province being under developed and in consequence, result in non-dis tribution of all kinds of economical and social services and means in just and equal manner throughout the province. Conclusion obtained from this study and scrunity is that economical and social out of balance in Eastern Azerbaijan be tween inter-regions will continue. Orientation and concentration of economical and social means and opportunities in large extent in center of Azerbaijan causes that other regions of the province remain underdeveloped, the only way for distribution of means and opportunities to people in just fair and equal manner in Eastern Azerbaijan and elimination and removal out inter regional imbalances is seen for dividing this province into two provinces. By entering into force of law leading to separation of Eastern Azerbaijan as central and Eastern Azerbaijan, we con sider that prospects level of people will increase and social and economical means and opportunities will reach to people in just- fair and equal manner and in consequence, and in this way. region will enter to developing stage from undeveloped situation. 131