Tanzimat Dönemi fikir ve düşünce hayatının mimari alana yansıması

Abstract

Tanzimat Dönemi Osmanlı İmparatorluğu'nda 18. yüzyıldan itibaren izlenen Batılılaşma çabalarının, olgunlaşarak ve aynı zamanda hem iç, hem dış etkenlerin şekillendirdiği günün şartlan tarafından zorlanarak somutlaşması ve kararlı bir eyleme dönüşmesi ile oluşan, en önemli halkasını oluşturmaktadır. Lâle Devri ile birlikte saray hayatının giderek dışa dönük bir kimliğe bürünmesi ve dünyevî âlemin uhrevî âleme karşı ağırlık kazanmaya başlaması, Osmanlı Mimari si 'nin yavaş yavaş din ağırlıklı karakterinden ayrılmasına neden olmuştur. Öte yandan Batılılaşma Hareketi'nin ilk girişimlerinin devletin Batı karşısındaki güçsüzlüğünün en somut göstergesi olan askerî alanda gerçekleştirilmesi ve bu kapsamda orduda meydana gelen değişiklikler 18. yüzyılda Osmanlı mimarî programına devlet eliyle yaptırılan ve üstlendiği işlev gereği yapımına öncelik tanınan kışla, karakol ve askerî hastane gibi yeni bina türleri getirmiştir. Gene aynı dönemde Batı ile ilişkilerde ve aynı zamanda başkentin Pera semtinde meydana gelen gelişmeler daha önce de kavram ve kurum olarak mevcut olmakla birlikte, kendilerine özgü mimarileri ve sosyo-kültürel çevreleriyle 19. yüzyılda başkent yaşamına damgasını vuracak olan, elçiliklerin yapımını hızlandırmıştır. Aynı şekilde eğitim binaları da bu alanda gerçekleştirilen reformlarla birlikte, yeni bir kimliğe bürünmüş, ilk kez Batılı anlamda eğitim binaları inşa edilmiştir. Dönemin farklı bir anlayışla, işleve yönelik yeni çözümlerle mimarî yapım programına katılan diğer bina türleri ise hastaneler ve sanayî yapılandır. Tanzimat Dönemi'nde bir yandan mimarî program içindeki ağırlıkları ve mimarî tasanm arayışlan önceki dönemlere göre farklılaşmakla birlikte cami, türbe, saray, köşk, kasır, çeşme ve konut gibi geleneksel yapı türlerinin örnekleri verilmeye devam edilirken, öte yandan 18. yüzyılda Batılılaşma Hareketi ile imar programına giren sözkonusu yeni bina türlerinin yapımı da sürdürülmüştür. Dönemin en önemli mimarî V 1C YÎMSMÖÖH FftM KURULSJ DOKÛMANİASYUN MKRKEZ*gelişmesi ise Osmanlı toplum hayatında ve devlet yönetiminde meydana gelen değişmelerle birlikte ortaya çıkan, yeni ihtiyaçlara cevap verecek kurumların ve buna bağlı olarak da yeni bina türlerinin mimarî programa katılmasıdır. Batılı yaşam tarzının ve ticarî gelişmelerin getirdiği ve özellikle Pera bölgesinde ilk örnekleri gerçekleştirilen otel, tiyatro, pasaj gibi geleneksel yapım programında rastlanılmayan bina türleri, yabancı okullar ve müzeler, iş hanları, bankalar, resmî mimariye katılan yeni yapı türlerini oluşturan nezaretler, belediye binaları, postane ve telgrafhaneler ile konut mimarisinin çağın ihtiyaçlarına cevap veren sıra evler ve apartmanlar gibi yeni uygulamaları aynı zamanda Cumhuriyet Dönemi Mimarisi'nin yapım programında da belirleyici olacaktır. Başta Batılılaşma ve Tanzimat sürecinin yönetildiği ve alınan kararların ilk olarak hayata geçirildiği, başkent İstanbul'da olmak üzere, Tanzimat Dönemi bir yandan dönemin siyasal ve toplumsal gelişmelerine, diğer taraftan modernleşme girişimlerine bağlı olarak gerek yapı, gerekse şehir ölçeğinde geleneksel Osmanlı kimliği ve dokusu üzerinde köklü değişikliklere yol açmıştır. ANAHTAR KELİME: Batılılaşma, Tanzimat, Osmanlı, Mimarî, 19. Yüzyıl

The Tanzimat period in the Ottoman Empire constitutes the most important link in the concretization of the westernization efforts which begun in the 18th century. This concretization turned into a determinate action after having matured and after being influenced greatly by existing conditions shaped up by internal and external factors. Ottoman architecture lost gradually its religious character because during the Tulip period the Ottoman palace lifestyle turned into an extroverted one and the material world gained progressively more importance over the spiritual world. On the other hand, the first endeavors of the westernization movement was tried on the military area which was the most concrete sign of the Empire's weakness facing the West and along with the transformations taking place in the army had the consequence of the appearance of new building types in the 18th century such as caserns, prisons, military hospitals which were realized by the State and which were given priority because of their functions. Again in the same period in the relationship with the West and the developments which took place in Pera which had already existed as concepts and institutions fastened the construction of embassies which would put a stamp on the capital's life thanks to their architecture and socio-cultural environment. In parallel, educational units along with the reforms realized in that field, gained new identity and these units were built in western style for the first time. Other building types of the time which adhered to architectural construction program of the period with new solutions directed towards function were hospitals and industrial buildings. In the Tanzimat period along with the differentiation in their importance compared to the previous periods in the architectural conceptions, examples of traditional construction types such as mosques, türbes, palaces, kiosks, castles (kasır), fountains and residences continued as before. On the other hand, in the 18th century along with the Westernization Movement the construction of the new architectural types VIIwhich entered the construction program continued. The most important architectural development of the period was the participation in the architectural program of new building types which would answer new needs along with the changes which took place in the Ottoman social life and the state's administration. The architectural projects which were different from the traditional construction program such as hotels, theaters, passages, the first examples of which were especially realized in Pera and the need for which they arose was the western lifestyle and commercial developments. Along with the above mentioned building types, foreign colleges, museums, offices, banks, and ministry buildings, municipal buildings, post offices and telegraph offices which participated to the official architecture and row houses and apartments answering to the period's needs of the residential architecture determined the Republican Period architectural construction program. Firstly in the capital Istanbul where westernization and the Tanzimat process was directed and where the decisions taken were put into practice, the Tanzimat Period resulted in radical changes in the traditional Ottoman identity and tissue on city scale and on building scale related to the political and social developments of the period and to the modernization enterprises on the other. Key words: Westernization, Tanzimat, Ottoman, Architecture.