Osmanlı saray mimarisinde form ve anlam değişimi (19. yüzyıl)

Abstract

Ill ÖZET 19.yüzyılla beraber İstanbul'un siluetini, Batı etkili üsluplar ve tasarım ölçütleriyle ele alınmış saraylar, kışlalar, hanlar, apartmanlar gibi binalar belirlemeye başlar. II.Mahmud'dan itibaren Osmanlı sultanları, mimarlardan Batı normlarına uygun ve anıtsal saray yapıları talep ederler. III. Ahmed döneminden beri, mimariye giren Batılı üsluplar, yerel mimarlar tarafından özgün bir yorumla değerlendirilmektedir, ancak yeni yapı tiplerinin İstanbul'daki uygulayıcıları çoğunlukla yabancı mimarlar olmuştur. Osmanlı sultanının Batılı zevklerine ve yaşam biçimine uygun saray isteği ise, hem Avrupa'yı tanıyan hem de Osmanlı'nın içinden yetişmiş Balyan ailesine iş verilmesine neden olur. Osmanlı, Balyan'lardan başka gayrimüslim ve Avrupalı mimarlara da iş verir. Dekorasyon konusunda yabancı sanatçılara başvurulmuş ve Avrupa'dan mobilya ve sair eşya getirtilmiş olmasına rağmen, Osmanlı sarayları plan bağlamında, Osmanlı saray örgütlenmesi esas alınarak tasarlanmış yapılardır. Osmanlı saraylarının, Avrupa saraylarından belirgin farklılıkları bulunmaktadır. Bu yüzden, 19. yüzyıl Osmanlı saray mimarisi, Batı örneklerine göre değil, kendi tarihsel gelişimi içinde değerlendirilmelidir. 19. yüzyılda, köşk birimlerinden meydana gelen saray anlayışının, anıtsal ve tek bir yapı bünyesinde çözümlenmeye çalışılması, Osmanlı toplumunun Batı'ya açılışıyla bağlantılıdır. Osmanlı sarayı, kente kapalı, kendine yeterli ayrı bir kent olma özelliğini, sınırlı da olsa, 19. yüzyılda da korumakla beraber, yapı, deniz manzarasına açılacak biçimde inşa edildiğinden, kent siluetinde yer alır. 19. yüzyıl sarayları, 18. yüzyıldaki sahil sarayların tasarım ilkelerini temel alan bir anlayışla planlanmışlardır. Saray esas olarak, haremlik ve selamlık ile törensel ihtiyaçları karşılayacak mekanlardan oluşmak durumundadır. Bu üçlü kurgu için mimar, dikdörtgen planda, üç orta sofalı eyvanlı hacmi ara hacimlerle birleştirme yolunu tercih etmiştir. Cephe, süsleme ve dekorasyonda tüm Batılı formlar kullanılmasına rağmen, baninin isteği ve ihtiyaçları yapıların, geleneksel şemaların referans alınarak tasarlanmasını zorunlu kılmıştır. ANAHTAR KELİMELER: Osmanlı, Sahil saray, Batılılaşma, Tanzimat, Saray

IV SUMMARY With the arrival of the 19th century, Istanbul's silhouette had begun to be shaped by certain types of architectures, such as, palaces, barracks, hotels, apartments etc. all of which that were handled with a similar, specific western orientated style and design criterion. From Mahmud II onwards, Ottoman sultans had demanded monumental palace buildings to be built in conformity with certain Western norms. Though the Western styles, which were adopted since the reign of Ahmed III, were blended in by local architects with an authentic approach, it was the foreign architects who actually had applied the new forms of building types. The wish for building a certain type of palace which would be in conformity with Western pleasures and style of living that was expressed by the Ottoman sultan, had eventually caused Balyan family, who knew a lot about Europe in general despite being brought up in an Ottoman way, to be assigned for the job. Beside Balyan's, Ottomans also assign other architects who are non-muslim and of European origin. Although the foreign artists were consulted for their tastes and knowledge on decorational matters, and in addition various furnitures and other like items were brought in from Europe, the ottoman palaces, on basis of their architectural designs, are the types of buildings which were designed and built with a strong view on `Ottoman palace's organization structure` in mind. In general, Ottoman palaces possess certain architectural differences in comparison to European counterparts. Therefore, 19th century Ottoman palace architecture must be seen and evaluated within its own historical progression, rather than in comparison to European counterparts. During the 19l century, with regards to construction of palaces that consisted of building various individual mansion houses which later was replaced by monumental looking single large building, is closely related to expanding of Ottoman society further in to the West. Though the palace, somewhat in a limited way, has managed to preserve its identity as `being a different and self sufficient city isolated from the actual city itself during the 19l century, the construction has its specific place in the silhouette of the city as it was so constructed that enabled it to display itself on to the view from the sea. 191 century palaces were all so designed that supported all basic 18th century architectural design principles ofV sahil saraylar (sea-front palaces). Palaces would have been so designed that will include specifically designed quarters where men and women may sit separately, as well as a quarter where ritualistic needs are fulfilled and performed. In order to achieve this triple-assembly, the architect would generally prefer to connect three middle sofa with eyvan space with intersecting spaces; all of which housed within a square shape. Though all western forms were used on facades, embellishments and decorations, founder's wishes and needs, had forced the buildings to be designed with a specific reference to existing classical outlines. KEYWORDS: Ottoman, Sahil saray, Westernization, Tanzimat, Palace GÖRSEL MALZEME LİSTESİ: Sayfa No: Resim 3.1: Edirne Sarayı planı. (Nadide Seçkin, Topkapı Saray ı'nrn....) 84 Resim 3.2: Edirne Sarayı işlev şeması. (Nadide Seçkin, Topkapı Sarayı 'nın....) 84 Resim 3.3: Topkapı Sarayı işlev şeması. (Nadide Seçkin, Topkapı Sarayı 'nın...) 85 Resim 3.4: Topkapı Sarayı planı. (Nadide Seçkin, Topkapı Sarayı 'nın...).... 85 Resim 3.5: Topkapı Sarayı'ndaki köşklerin planları. (Nadide Seçkin, Topkapı Sarayı 'nın...)...85 Resim 3.6: Merkezi ve oval sofalı köşklerin gelişimi (Sedad Hakkı Eldem, Türk Evi Osmanlı Dönemi) 86 Resim 3.7: Gouffier, Bebek Köşkü, Voyage Pittoresque de la Grece, C: II, Pl.No: 150. (Necla Arslan, Gravür ve Seyahatnamelerde İstanbul) 87 Resim 3.8: Melling, Bebek Köşkü, Voyage Pittoresque de Constantinople et des Rives du Bosphore, PL No: 29. (Necla Arslan, Gravür ve Seyahatnamelerde İstanbul) 87 Resim 3.9: Bebek Köşkü üst kat planı restitüsyonu. (Sedad Hakkı Eldem, Köşkler ve Kasırlar II) 88 Resim 3.10: Gouffier, Aynalıkavak Kasrı, Voyage Pittoresque de la Grece, C: II, Pl.No: 94. (Necla Arslan, Gravür ve Seyahatnamelerde İstanbul) 88 Resim 3.11: Aynalıkavak Kasrı plan ve bahçe cephesinin restitüsyonu. (Sedad Hakkı Eldem, Türk Evi Osmanlı Dönemi) 89 Resim 3.12: Melling, Karaağaç Sarayı, Voyage Pittoresque de Constantinople et des Rives du Bosphore, Pl. No: 5 'ten ayrıntı. (Necla Arslan, Gravür ve Seyahatnamelerde İstanbul) 90