Bizans dokuma sanatında desen anlayışı

Abstract

IV ÖZET Bizans Dokuma Sanatı'nda Desen Anlayışı adlı çalışmamızda Bizans'ın 330'da kuruluşundan 1453'te yıkılışına kadar ki dönem içindeki dokuma sanatım anahatlarıyla tanıtmaya ve seçme kumaş ve giysi örnekleriyle Bizans dokumacılık sanatındaki kumaş desenlerini kronolojik olarak belirlemeye çalıştık. Bizans dokumacılığı hakkındaki başlıca kaynaklar Bizans döneminin çağdaş yazılı kaynaklan, Bizans sanatında mimariden küçük sanatlara kadar her alanda betimlenmiş kumaş ve giysi örnekleri, müzelerde, özel koleksiyonlarda ve kilise hazinelerinde bulunan günümüze kadar ulaşabilmiş dokuma sanatı ürünleri ve günümüz araştırmalarıdır. Bizans'ta dokumacılık çalışmaları imparator I.Konstantinos döneminde 4.yüzyılda, ipek dokumacılığı ise I.Iustinianos döneminde ö.yüzyılda başlamıştır. Başlıca dokumacılık merkezleri başkent Konstantinopolis, Mısır'da Akhmim, Antinoöpolis ve özellikle İskenderiye, Suriye'de Sidon, Tyre ve Beyrut, Yunanistan'da Theb, Korinth, Atina ve Selanik, 12.yüzyılda ise Mora (Peloponnesos)'dır. Bizans dokumalarında kullanılan başlıca malzemeler ise keten, yün, pamuk ve ipektir. Erken Bizans dönemi (4.-7.yüzyıllar) kumaş desenleri hakkında Mısır'daki Kopt kumaşları ile özellikle İtalya'nın, Ravenna kentinde bulunan erken dönem Bizans kiliselerindeki duvar resimleri bilgi vermektedir. Bu dönemde başlıca konular avcılık, bağbozumu sahneleri, su ve deniz hayatına ilişkin sahneler, antik mitoloji konulan ve figürleri, natüralist bitki ve hayvan desenleri, rozetler, geometrik desenler, üç ve dört yapraklı yonca gibi bitkisel ve yan soyut bitkisel desenler ile Musevilik ve Hıristiyanlık ikonografisinden alman konular, figürler ve sembollerdir. 7.yüzyıla tarihlenen üzerinde imparator Herakleios'un (610-641) monogramı bulunan bir kumaş ise Bizans dönemine tarihlenen erken kumaş örneği olması bakımından önemlidir.V 726-842 arasında haç dışında dini tasvirlerin yapılmasının yasaklandığı İkonoklazma döneminde mitolojik konular ve hayvanlar, araba yansı, imparator portreleri, av sahneleri gibi çok çeşitli konuların yanısıra dini konulu kumaşların da üretildiği de bilinmektedir. Orta Bizans döneminde (842-1204) Bizans ürettiği ipekli kumaşlarla dünya dokuma piyasasında hakim bir konuma gelmiş ve ipekli kumaşlar imparatorluğun güç ve prestijini yansıtmak amacıyla Batı ülkelerine gönderilmiştir. Bu dönemde Sasani sanatı etkisiyle madalyonlar içinde mitolojik sahneler ve simurg, gifon gibi mitolojik hayvanlar, fil, aslan, kaplan kuş gibi çeşitli gerçek hayvanlar, tek ve çift başlı kartal gibi imparatorluk sembolleri ile çeşitli natüralist, geometrik, sembolik, bitkisel ve soyut bitkisel desenler görülür. Özellikle Batı Orta Asya kökenli olan etrafı incili bordürlerle çevrili madalyon deseninin Sasaniler aracılığıyla Bizans'ta da kullanılması önemlidir. Orta Bizans dönemi kumaş desenleri hakkında İstanbul'daki Ayasofya kilisesindeki imparator ve imparatoriçe portreleri ve bu dönem minyatürleri de bilgi verirler. 1261 'de başlayan ve Palaiologos sülalesinin hüküm sürdüğü Son Bizans Devri'nde nakış işleme tekniğinin ön plana çıktığı görülür. Bu tekniğin görüldüğü en güzel örnekler 13. yüzyılda ortaya çıkan üzerinde İsa, melekler ve dört İncil yazarının resimlerinin bulunduğu bulunduğu epitaphios denilen litürjik örtülerdir. Son Bizans dönemi kumaş desenleri İstanbul'daki Khora Manastır Kilisesi'ndeki ( Kariye Camii ) Theodoras Methokites'in giysisinde ve son dönem minyatürlerinde de görülebilmektedir. Post-Bizans döneminde üretilen litürjik amaçlı dinsel örtülerde ve Ermenistan, Gürcistan, Balkan ülkeleri ile Rusya'da ki yerel kıyafetlerde, saray kıyafetlerinde ve Ortodoks kilisesinin dinsel kıyafetlerinde Bizans dokumacılığı etkileri devam etmiş ve günümüze ulaşmıştır. ANAHTAR KELİMELER: Bizans, Küçük Sanatlar, Dokuma, Desen, Giysi

VI SUMMARY In my study titled `Design Concept in Byzantine Textile Art`, I have tried to introduce textile art and determine the patterns with selected textile and garment samples of Byzantine textile art throughout the period from the foundation in 330 to the fall in 1453 of the Empire. Main resources on Byzantine weaving are, the contemporary written resources of Byzantine period, garment and textile samples illustrated in all areas from architecture to minor arts, in museums, surviving weving art pieces in private collections and church treasuries, and recent researches. Works of weaving has started under Constantinos I in the 4th century while silk weaving has started under Justianos I in 6th century. Major weaving centers were Constantinople, Akhmim, Antinoöpolis and especially Alexandria in Egypt, Sidon, Tyre, Beirut in Syria, Theb, Corinth, Athens, and Selanik in Greece, and in 12th century Peleponnese. Major materials used in Byzantine weaving are linen, wool, cotton and silk. We can obtain information on the early Byzantine period weaving using the Coptic textiles and Churches in Italy, especially the panels in churches of early Byzantine period. Major themes in this period were hunting, scenes of harvest grapes, scenes concerning water and marine life, ancient mythological themes and figures, naturalist plant and animal motifs, rosettes, geometrical patterns, various plant patterns like trefoil and quatrefoil, semi-abstract plant patterns and figures and symbols borrowed from Christian and Jewish iconography. A 7th century textile carrying the monogram of Byzantine emperor Heraklius is very important as it is the earliest dateable piece of Byzantine period. In the period of Iconoclasm between 726-842, when all religious illustrations other than the cross was prohibited, it is known that textile with religious themes wereVII produced along with various themes like mythological themes arid animals, carriot races, emperor portraits, hunthing scenes ect. In the middle Byzantine period, weaving has risen to its peak point, and especially silks have been exported to western countries to reflect the power and prestige of the empire. In this period with the Sassanian art influence mythological scenes in medallions, and mythological animals like simurgh, griffin, real animals like elephant, lion, tiger, bird, empire emblems single and double headed eagle along with various naturalist, geometrical, symbolic, plant and abstract-plant patterns are seen. Especially, it is important that the Central Asian origin medallion pattern surrounded with border pearls was used in Byzantine by means of Sassanians. In this period Emperor and empress portraits in Ayasofya Church in Istanbul and especially miniatures provide information on middle Byzantine period textile patterns. In the late Byzantine period which started in 1261 when the Palaiologos dynasty had ruled, it is seen that embroidery technique was especialy highlighted. The nicest samples of this technique are the liturgical covers called epitaphios on which Jesus, angels, and the four writers of Bible. Late Byzantine period textile patterns can also be seen in the dressing of Theodoras Methokites found in the Khora Monastery Church in Istanbul and miniatures of this period. Byzantine weaving influence has continued and survived in the religious covers produced for liturgical purposes in the late Byzantine period and in the local garments, court dressings and the religious dressings of Orthodox church of Armenia, Georgia, Balkanian countries and Russia. KEY WORDS: Byzantium, Minor Arts, Weaving, Design, Costume