Türk İslam sanatında cam kandiller (9.-14. yüzyıllar arası)

Abstract

III T.C. MİMAR SİNAN ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ SANAT TARİHİ BÖLÜMÜ TÜRK-İSLAM SANATLARI PROGRAMI «Türk İslâm Sanatında Cam Kandiller (9-14. Yüzyıllar Arası)` ÖZET İslâm cam sanatının gelişiminde ayrı bir yeri olan cam kandiller, form ve bezeme özellikleriyle semavi ışığı simgeleyerek belli bir inancı yansıtır ve aydınlığı temsil ederler. Özellikle erken dönemde kullanılmış, elde taşınabilen kulplu ve düz dipli, ayaklı kandillerin yanı sıra kubbe ve tavanlardan inen zincirlere asılarak kullanılan asma kandiller de vardır. Gerek form gerek bezeme açısından çeşitlilik gösterseler de, özellikle 12. yüzyılın sonlarından itibaren yaygınlaşan asma kandiller İslâm döneminin ışık sembolizmine bağlı olarak, sıklıkla dini karakterdeki yapıların aydınlatılmasında kullanılmıştır. Bu nedenle batılı kaynaklarca `'cami kandüF olarak adlandırılmış olan bu tarz asma kandiller, yumuşak ve parlak bir ışık sağladığından, dünyevi yapıların aydınlatılmasında da kullanılmıştır- Bu tezde, 9-14. yüzyıllar arasına ait İslâmî dönem cam kandillerinin dünyaya yayılmış olan seçme örnekleri ele alınarak, tipolojileri ve bezeme özellikleri değerlendirilmiştir. Erken İslâm dönemindeki geç Roma ve Bizans devri öncülerinin tekrarlan olan tek renkli, cam ipliği bezemeli cam kandiller, İslâm cam sanatının sanatsal zirvesine ulaştığı 13.-14. yüzyıllarda Memluk emir ve sultanlarının hamiliğinde altın yaldız ve mine bezemeli olarak üretilmişlerdir. Uzun boyunlu, şişkin gövdeli ve kaideli taban bölümleriyle belirli bir şekle sahip olan cam kandillerin, 14. yüzyılın ikinci yansında boyutlarının giderek büyüdüğü, buna karşılık süsleme detaylarının daha az renk kullanılarak ve dikkatsizce yapıldığı görülür. Bezemede, Uzak Doğu sanatının etkisi altındaki naturalist betimlerin, İslâm anlayışıyla yorumlanmış biçimlerin yanı sıra, çeşitli armalar, Kur'an sureleri ve ithaf yazılan, figür ve mimarî öğeler de kullanılmıştır. Yüzyıl sonunda olumsuz gelişen ekonomik, politik ve sanatsal faktörlerin birleşiminin doğal sonucu olarak kalitenin düşüşü sanatsal yorgunluk terimiyle açıklanabilir. Bir sonraki yüzyılda üretim yön değiştirerek Avrupa'ya kayşa da Memlûk dönemi cam kandillerinin banilerinin sultanlar ya da emirler olması, beraberinde devlet korumasını da getirmiş, böylece kandiller günümüze kadar ulaşabilmişlerdir. Anahtar kelimeler: Memlûk, İslâm, Cam, Kandil, Mine

IV T.C. MİMAR SINAN UNIVERSITY SOCIAL SCIENCES INSTITUTE TURKISH-ISLAM ARTS PROGRAM DEPARTMENT OF ART HISTORY `Oil glass lamps in the Turkish Islamic Art (9th -14* Centuries)` SUMMARY In the history of the Islamic glass art the oil lamps have a special place. They reflect with their forms and decorations a certain belief symbolising the heavenly light and represent the illumination. Besides the oil-lamps with a handle, with a flat base and -a foot-plate especially produced in the early ages, there were also hanged oil-lamps which were used by hanging them with chains at the top of the domes and ceilings. After becoming wide spread at the end of the 12* century and after they had different kinds of forms and decorations, they were mostly used in relation both the Islamic symbolism of light. Therefore in the western sources they were named as `mosque-lamps`, although these hanged oil-lamps which provided a bright and soft light, were also used in the secular buildings. This thesis evaluates the Islamic glass oil-lamps produced between the 9th - 14* centuries, giving a catalouge of selected examples which are to be found world wide in the museums. Glass oil-lamps from the early Islamic period were repetitions of the Late Roman and By2antine prototypes with their one color image and their decorations made by glass threads. They had a special form with their long necks, swollen bodies and bases. But in the second half of the 14th century their seizes became greater, while the details of their decorations were made using less color and in a rough way..Their decorations were made of naturalistic floral motifs which reflect Far Eastern influences; inscriptions like Surahs from Koran and dedications to emirs or sultans, various coat-of-arms, some figures and architectural elements. At the end of 14th century due to the negative development of the economic, political and artistic facts their quality declined. In the next century their production continued in Europe, but the glass oil- lamps produced during the Mamluk period under the patronage of emirs and sultans could survive until today, since they were protected by the state. Key Words: Mamluk, Islamic, Glass, Lamp, Enamel.