Azerbaycan`da Muharrem litürjisinde Maktel türü M. Fuzuli ve Kumri`nin yapıtları (2 cilt)

Abstract

Özet Yüksek Lisans tezi, 2002 yazında Güney Azerbaycan'da yapılmış bir alan çalışmasına ve, aym konuda, Türkiye'de ve Azerbaycan'da yayınlanmış kitaplara dayanmaktadır. Her iki ülkede, Hz. Hüseyin'i sevenler tarafından, Muharrem ayı boyunca, Kerbela olayını anmak ve yas tutmak amacıyla kullanılan `maktel` türünün türk dilindeki iki ustası, Fuzuli (16. yy.) ve Kumru (1819-1891), tarafından yazılmış iki başyapıtının incelendiği bu tez, söz konusu türü a) bir epik edebiyat geleneği, b) bir epik müzik geleneği ve c) bir sosyal gelenek, olarak ele almaktadır. Alanda derlenen örnekler ile yayınlanmış metinlerin karşılaştırılması çabası sırasında, ilk önemli güçlük ortaya çıkmaktadır: yayınlanmış metinler birbirlerinden oldukça farklı, sözlü gelenekten derlenen örnekler onlardan da farklıdır. Bir Yüksek Lisans tezinden çok daha uzun soluklu bir araştırma sonucu aydınlanabilecek olan konuya, bu çalışmada, bazı önemli kavramları açıklamak açısından yararlı olabilecek karşılaştırmalar yapmak yoluyla katkıda bulunulması amaçlanmıştır. Yeryüzünde, sade türkçe değil, arapça, farsça ve urduca örnekleriyle de çok yaygın olan maktel türünü genel bir kavramsallık içine oturtmak yolunda günümüze dek yapılmış hiçbir akademik çalışma yoktur. Araştırılacak konuyu sınırlamak amacıyla, öykünün Hz. Hüseyin'in şehadetinden sonraki sahnelerine ağırlık verilmiş, Kerbela' da kimsesiz kalan ehl-i beyt kadınlarının başlarından geçen serüveni işleyen son perdeler hakkındaki kaynaklar incelenmiştir. Örneklemin böyle seçilmesinin yaran şu olmuştur: alan derlemesinde zengin bir kaynak olarak değerlendirilen Mîr Masume, imam Rıza soyundan bir kadın oluşu yüzünden, bölgenin kadınlarından oluşan `meclis` adlı toplantılarda, daha fazla.kadınlarla ilgili sahneleri okumaktadır. Dinleyici kadınlar öyküdeki kadınlarla kendi aralarında daha kolaylıkla bağ kurabilmekte, onların acı deneyimlerini göz önüne getirerek gözyaşı dökmektedirler. Meclis 'ler her yıl tekrarlanan büyük müzik olaylarıdır ve geniş bir eve toplanan dinleyiciler arasında mahremiyet içinde yapılmaktadırlar. Bir de, daha kamusal nitelikteki `şebih` etkinlikleri vardır ki, bunlar genellikle açıkhava sahnelerinde yer alan geleneksel operalardır. Azeri müzikolog ve kompozitör Üzeyir Hacıbeyov şebih'lerin, Asya'nın büyük kültürlerinde yer alan ve 17.yy'da Avrupa'ya `opera` adıyla taşınan, müzikli drama (ya da, müzikli öykü anlatma) geleneği içinde önemli yer tutan, Ortaçağ'dan bu yana sürmüş bir tür olduğu inancını yazılarında dile getirmiştir. Maktel yapıtlarının etnomüzikologlarca ele alınmasının, edebiyatçılara özgü bir alan olarak bırakılmamasının gereği açıktır. Dilin kullanılışındaki stil katı bir aruz vezninden, biçimsellikten uzak, lirik değerlere öncelik veren bir niteliktedir. Kumru'nun yaşadığı çağda, italyan operasının örnekleri Azerbaycan'da iyi tanınmaktaydı. Kumru'nun yapıtında, bir Mozart operasını anımsatacak biçimde, resitatifleri, arioso'lan, toplu sahneleri, koroları ve aryaları anımsatacak geçitler teşhis edilebilir. Ehl-i beyt'in başına gelenleri, Kumru, Asya'da yaygın olan karma kavramı doğrultusunda yorumlamaktadır: peygamber-soyu kendine özgü bir `üst-kast`tır; o tür bir kastın ayırd edici özelliği `belâlara maruz kalışı`dır. O yüzden, ne denli çok bela gelirse gelsin, ehl-i beyt açısından bu bıktırıcı bir şey değil, bir nimet gibi xıgörülmektedir: Kumru'nun maktel'inin başlığı olan Kenz-ül Mesaib (Musibetler Hazinesi) bu sosyal tavra işaret etmektedir. Ehl-i beyt'e kötülük edenler toplumdaki `kötülük` öğesinin ortaya çıkmasına ve cezalanmasına hizmet etmekte, gelecek kuşaklardaki inançlıların güçlenmesi için gereken yeni söylemlerin konusu olmaktadırlar. XII

Abstract During the summer of 2002, 1 performed a month's fieldwork on the musical traditions pertaining to the Muharrem in Azerbaijan, as well as studying the available written sources on the issue. Muhammed Fuzuli ( 16th centry ) has been a pioneer in Azerbaijan through establishing a Turkish language repertoire of maktel-s (a literary genre that relates the massacre of the İmam Huseyn and his travelling companions, in the 7th century, at a location referred to as `Kerbela`, not far from Kufa, in Iraq). Presently, about twenty-five 19th century poets are known for having composed maktel-s. My thesis will include field collections of laments sung during the Muharrem liturgies. They are in story-telling style. All of them are by the poet Kumri (Mirza Muhammed Tagi) (1819-1891) who was born in Daghestan, but immigrated south to Azerbaijan as a result of the occupation of his country by the Russian army, after the Crimean War. Kumri's maktel, the Kenz-ul Mesaib {Treasure of Calamities) is popular in Turkey where it is available in the book form. In turn, this book is hard to obtain in its native country, Azerbaijan, due to a ban imposed on maktel-s starting from the 1930's. During my field resersch in Lenkeran, I was pleased to hear these songs through the oral tradition. XUlMy work will concentrate on a) determing how similar are the samples obtained through the oral tradition, to the texts published in Turkey; b) how parallel is Kumri's 19th centry story-telling to that of Muhammed Fuzuli's 16th century Hadikat-us Sueda (The Garden of Those Wlto Attained the Truth); and c) what is the effect of performance characteristics in regards to communicating the story to the audience. Kumri's epic musical story-telling repertoire mostly circulating within the oral tradition, appears with great variety in each version. The ultimate work on this topic should consist of a) compiling as many versions as possible, b) preparing an inventory of events, and c) trying to obtain an extended framework of events in which these versions are located. Since the 1930's, such an eradication process of the popular spiritual culture took place, that almost no published research is available on the intimate reality of the simple people. A great alienation reigns between the literati and the simple folks. So, an attempt to piece together the bits of popular spirituality in reconstructing an image of what the Azeri cultural identity used to be in the past era- when it flourished with the welcome inputs of the Silk Route and inspiration from Safavid leadership-is in response to a need for placing the Azeri cultural identity in a continuum of the region encompassing Turkey, Iran, Caucasus and India. XIV