Orta ve İç Asya`da VI-IX. yüzyıllar arasında maden sanatı: Göktürk devri

Abstract

Göktürkler özellikle VI-VIII. yüzyıllarda Dağlık Altay, Kırgızistan,Kazakistan, Moğolistan, Tuva topraklarında varlık göstermişler, siyasihakimiyetlerinin VIII. yüzyılda sona ermesine rağmen sanat eserlerini IX. yüzyılda daüretmeye devam etmişlerdir. Göktürk Dönemi'nde karşımıza çıkan madenler arasındaaltın, gümüş, demir, bakır, tunç başta gelir. Altın ile gümüş giyim ve kuşama aiteserlerde; kemer ve kemer detaylarında, küpe, yüzük, taç, aynada ve madenieşyalardan kaplar ile tabaklarda kullanılmıştır, bunlar daha çok soylu ya da hükümdarolan kişilerin mezarlarında yer almaktadır. Demir; silah, at koşum takımı vedetaylarında, kazanlarda ve kemere ait elemanlarda ayrıca çeşitli alet üretiminde öneçıkar. Tunç ise daha çok kazan ve kemer detayları içindir. Kurşun, lehimleme ve soymetallerin saflaştırılmasında, cıva ise daha çok yaldızlama için tercih edilmiştir.Maden yapım tekniği olarak döküm ve dövme Göktürkler'de baştagelmektedir, bunların yanı sıra lehim, perçin, kenetleme ve kaynak tekniğikullanılarak parçaların birbirine eklendiği de görülmektedir. Kazıma, kabartma, delikişi, güherse, yaldız ve kakma gibi teknikler madeni eserlerin süslenmesinde kullanılansüsleme teknikleri arasındadır. Bazı durumlarda kazıma ile elde edilen motiflerin altınyaldızlandığı gözlemlenmiştir; bu şekilde sağlanan ışık-gölge oyunu ile objelerolduğundan daha büyük boyuta sahip olarak algılanır. Anlaşılacağı üzere, tümbunların gerçekleştirilmiş olması Göktürk Dönemi'nde oldukça ileri bir seviyeulaşmış metalürjinin varlığını kanıtlamaktadır; Altay, Minusinsk Havzası, Kırgızistan,Moğolistan, vb. yerlerde tespit edilen maden işleme ocakları, tavlama ve soymetallerin saflaştırılması gibi işlemleri bilmeleri bu görüşü desteklemektedir. AyrıcaAltaylar'da çok zengin demir madenlerinin varlığını unutmamak gerekir.Tüm bu özelliklere sahip olan Göktürkler çok çeşitli madeni eserler ortayakoymuşlardır. Bunlar şu şekilde sıralanabilir:Silahlar kullanım amaçlarına göre `Saldırı` ve `Savunma` silahları olarak ikigruba ayrılmaktadır. Saldırı Silahları `Yakın Mesafe` ve `Uzak Mesafe` silahlarıbakımından iki alt gruba sahiptir. Yakın Mesafe Silahları da kendi içinde `Kesici-Delici`, `Delici` ve `Vurucu` olarak üç gruba ayrılır. Yakın Mesafe Kesici-DeliciSilahları: `Meç`, `Uzun Kılıç`, `Eğri Kılıç`, `Kama`, `Bıçak`; Yakın Mesafe Delici Silahları: `Mızrak`; Yakın Mesafe Vurucu Silahları: `Savaş Baltası`, `Keser` ve`Gürz`dür. Uzak Mesafe Silahı Göktürk Devri'nde `Delici` olarak tek bir alt grubasahiptir, bu grupta yer alan silah `Ok ve Yay`dır.Savunma Silahlarında; `Kalkan`, `Tolga` ve `Zırh` olmak üzere üç alt grupbulunmaktadır. Zırh da kendi içinde `İnsan` ve `Hayvan` zırhı olmak üzere iki grubaayrılmaktadır. Zırhlar `Zincir Örme` veya `Levhalı` formdadır; bunlardan levhalızırh `Pullu` `Yatay` ve `Dikey` olmak üzere üç çeşide sahiptir.Madeni eserlerin bundan sonraki en yoğun olarak kullanıldığı alan `At KoşumTakımları` olmuştur. Sözü edilen geniş grup `Binit Takımı` ve `Dizgin Takımı`olmak üzere iki kola ayrılır. Binit Takımı'nda `Üzengi` öne çıkar. Dizgin Takımı'nıise `Dizgin Kayışı Pulları`, `Dizgin Kayışı Tokaları`, `Dizgin Kayışı Uçları`,`Dizgin Kayışı `T` Şekilli Parçaları`, `Dizgin Kayışı Pandantifleri`, `Gem` ve`Psalia` meydana getirir.Üçüncü büyük bölüm `Giyim-Kuşam ve Süslenme`den oluşmaktadır. `Kemerve Kemer Detayları`, `Küpe`, `Yüzük`, `Taç` ve `Ayna`dan oluşan çeşitlerarasından Kemer ve Kemer Detayları `Kemer Pulları`, `Kemer Tokaları`, `KemerÇerçeveleri`, `Kemer Pandantifleri` ve `Kemer Uçları` olarak fazla miktarda eserverir.Göktürk Devri madeni eserlerinden son büyük grubu ise `Madeni Eşyalar`meydana getirir. Buna `Kaplar`, Kazanlar`, `Tabaklar`, `Ölü Maskları`,`Heykelcikler` ve `Sikkeler` dahildir.Bunlardan özellikle kemer takımlarına ait elemanlar, bazen kendileri formolarak süslemeyi oluşturur bazen de üzerlerinde geometrik ya da bitkisel süslemeyesahip olarak karşımıza çıkar. Kapların kulpları zaman zaman rozet formluolabilmektedir ve yine bunların bazıları gövde ile arasında dört yapraklı çiçek şeklinesahiptir.Bu kadar yoğun malzeme ile karşımıza çıkan Göktürk Dönemi madeni eserlerişüphesiz, yansımasını aynı dönemde taş babalar, kaya ve duvar resimlerinde bulmuş, Göktürk Dönemi sembolizmi ve ikonografisi içinde kendine yer edinmiştir. Bukonuda onların kutsal ve şifa verici özellikler taşımaları, Şaman törenlerindekullanılmaları, güç ve hakimiyet sembolü olarak görülmeleri kaçınılmaz olmuştur.Göktürk Dönemi madeni eserlerinin önemli özelliklerinden biri de kendindenönceki Türk dönemleri ve topluluklarından miras aldığı birikim ve tecrübeleri kendipotasında eritip yorumlaması, bunları çağdaşı ve kendinden sonraki Türk dönemlerive toplulukları için köprü oluşturacak seviyeye getirmesidir.Anahtar Kelimeler: Göktürkler, maden sanatı, silahlar, at koşum takımları, giyim-kuşam ve süslenme takıları, madeni eşyalar.

Gokturks had their presence especially during the VI. - VIII. centuries on theland of Gorno-Altai, Kirgizstan, Kazakhstan, Mongolia, Tuva, and continued toproduce their works of art in the IX. century although their political dominance endedin the VIII. century. Gold, silver, iron, copper, bronze were among the main metalswe see during Gokturk Era. Gold and silver is used in the works related to clothingand accessories; belt and belt details, earrings, rings, crowns, mirrors and metal cupsand plates and these are mainly found in the graves of the noble people or the rulers.Iron is preferred in weapons, harness details, boilers and belts and also for theproduction of many tools. We see bronze is more in boiler and belt details. Lead ispreferred for soldering and in purification of noble metals and mercury is used forgilding.As metal processing technique, casting and forging methods are in the lead inGokturks, in addition to these, soldering, riveting, clamping and welding techniquesare also seen to be used in the process of joining parts. The techniques such asengraving, embossing, open-work, gilding and inlaying were among the techniqueswhich were used in decoration of metal works. In some cases, it is also observed thatthe motives obtained by engraving were also gold gilded; the light-shadow effectprovided this way causes the objects to be perceived larger. Naturally, realization ofall these evidence that metallurgy reached a very high level during Gokturk Era;Metal processing quarries determined in places such as Altai, Minusinsk Basin,Kirgizstan, Mongolia etc. and their knowledge in the processes such as tempering,purification of noble metals support this opinion. Moreover, the presence of very richiron mines in Altai should not be forgotten.With all these characteristics, Gokturks presented many various metal works.These can be listed as follows:The weapons, as based on their purposes of use, are divided into two groups as`Attack` and `Defense`. Attack Weapons have two sub-groups as `Short Distance`and `Long Distance` weapons. Short Distance Weapons are separated into threegroups as `Cutting-Penetrating`, `Penetrating` and `Hitting`. Short Distance CuttingPenetrating Weapons are `Epee`, `Long Sword`, `Curved Sword`, `Wedge`, `Knife`;Short Distance Penetrating Weapons are `Spear`; Short Distance Hitting Weapons are`Battle Axe`, `Adz` and `Mace`. Long Distance Weapons have a single sub-group inGokturk Era as `Penetrating` and the weapon in this group is `Arrow and Bow`.Defense Weapons are divided into three sub-groups as `Shield`, Helmet` and`Armour`. Armour is divided into two groups as `Human` and `Animal` within itself.Human Armour and Horse Armour is in the form of `Chain Braid` or `Plated`; platedarmor is divided into three groups as `Scaly`, `Horizontal` and `Vertical`.The next area where the metal works are used intensely is `Horse HarnessSets`. This wide group is divided into two branches as `Riding Set` and `Bridle Set`.`Stirrup` comes to the forefront in Riding Set. Bridle Sets are composed of `BridleStrap Scales`, `Bridle Strap Buckles`, `Bridle Strap Ends`, `Bridle Strap `T` shapedParts`, `Bridle Strap Pendants`, `Bit` and `Psalia`The third largest group is `Clothing and Dressing Up`. Among the varieties of`Belt and Belt Details`, `Earring`, `Ring`, `Crown` and `Mirror; Belt and BeltDetails have the most works as `Belt Scales`, `Belt Buckles`, `Belt Frames`, `BeltPendants` and `Belt Ends .The final largest group of metal works of Gokturk Era is `Metal Goods`.These include `Cups`, `Boilers`, `Plates`, `Masks for Deceased`, `Figurines`, and`Coins`.Among these, the elements especially belonging to belt sets sometimes formthe decoration by themselves, and sometimes they have geometrical or floraldecorations on them. The handles of cups are sometimes in the form of a badge andagain some of these have the four-leaves flower form between themselves and thebody.With so much intense materials, the metal works of Gokturk Era aredoubtlessly reflected in the stone, rock and wall drawings of the same era. Moreover,again the symbolism and iconography of Gokturk Era had acquired a place for itself. Their sacred and curing features with respect to this were inevitable for their use inShaman ceremonies and being perceived as a symbol of power and dominance.One of the most important features of the metal works of Gokturk Era is thefact that it brought together and interpreted the accumulation and experience inheritedfrom the previous Turkish Eras and communities and raised these to a level whichconstituted a bridge for its contemporaries as well as Turkish Eras and communities tofollow.Keywords: Gokturks, metal work, weapons, horse harnesses, clothing and jewelery ornaments, metal goods.