Fener-Balat bölgesinin tarihi kurgusunda mimari tasarımın sürekliliği

Abstract

ÖZET FENER VE BALAT BÖLGESİNİN TANIMI I. BÖLÜM FENER VE BALAT BÖLGESİNİN YERLEŞİM YER I OLARAK SEÇÎMÎ 1.1 Halic'in Bel i r 1 eyici 1 i i 1.1.1 Liman Fonksiyonuna Uygun Doğal Yapısı 1.1.2 Haliç İskelelerinin Kuruluşu ve Kuruluşundaki Etkenlerin Belirlenmesi 1.1.3 Halic'in Gtlney Kıyısındaki İskeleler 1.2 Şehir Bağlantıları 1.2.1 Eminönü Bağlantısı 1.2.2 Fatih Bağlantısı II.BÖLÜM YERLEŞİM KURGUSUNUN OLUŞUMUNDA ETKENLER 2.1 Doğal Yapı Etkeni 2.1.1 Haliç ve Çevresinin Topografik Durumu 2.1.2 Liman Etkeni 2.1.3 Yerleşim Kurgusunun Doğal Yapıya Bağlı Olarak Oluşumu 2.1.4 Yerleşim Kurgusunun Siluete Yansıması 2.1.5 Halic'in Güney Kıyılarında Yerleşim 2.2 Tarihsel Verilerin Etkisi 2.2.1 Halkın Gelenek ve Görenekleri 2.2.2 Surların Varlığı 2.2.2.1 istanbul'un Tarihsel Gelişim Sürecinde Haliç Sur 1 arı 2.2.2.2 Surların Bütünlüğü İçerisinde Petri Kalesinin önemi 2.2.2.3 Sur Kapıları 2.2.2.4 Sur Kapılarının Yerleşim Kurgusuna Yönlendir!. ci 1 iğiIII. BÖLÜM YERLEŞİM KURGUSUNUN MİMARÎ AÇIDAN İRDELENMESİ 3.1 Ulaşım Mekanları 3.1.1 Ulaşım Mekanlarının Genel Kurgusu 3.1.2 Kurgunun Siluetten izlenmesi 3.1.3 Ulaşım Mekanlarının Sokak Karakterinde Biçimlenmesi 3.1.4 Ulaşım Mekanlarının Camcı Yokuşu örneğinde încelenmesi 3.2 Konutlar 3.2.1 Konut Yerleşimini Belirleyici Etmenler 3.3 Anıtsal Yapılar 3.3.1 Anıtsal Yapıların Yer Seçimi 3.3.2 Yerleşimde Ulaşım Mekanlarına Yönlendiriciliği IV. BÖLÜM YERLEŞİM KURGUSUNDA SÜREKLİLİK 4. i 4. 1. 1 4. 1.2 4. 1.3 4. 1.4 4.2 Sürekliliğin Sağlanmasında Mimari Yaklaşımlar 4.2.1 Sultan Selim Cami-Bulgar Kilisesi Bağlantısı örneği 4.2.2 Bağlantıdan Kaynaklanan Farklı Mimari OlguÖZET FENER VE BALAT BÖLGELERİNİN TANIM! Fener ve Balat, Haliç'in güney kıyısında, birbirine yakın alanlarda kurulan iki yerleşimi tanımlamaktadır. Her iki yerleşim de, İstanbul kent merkezinin dışında kurul muştur. İstanbul kent merkezi, yarımadanın başlangıcını oluşturan Sarayburnu'nda kurulmuştur. Yarımadanın Üç tarafı denizlerle çevrilidir. îki yönünden Marmara Denizi ve Boğaz çevreler. üçüncü yönden ise yarımadanın sınırını Haliç belirlemektedir. Fener ve Balat yerleşimleri ise yarımadanın güneyinde, Haliç kıyısında yer almaktadırlar. Yerleşimlerin Tarihsel Gelişimleri Fener ve Balat bölgesinin başlangıcını oluşturan yerleşimler, iki ayrı alanda kurulmuştur.. Petri kalesi çevresinde ve. Blackhernai mahallesinde. İstanbul kent merkezinin dışında oluşan bu yerleşimler, daha sonra Konstantin ve Theodisius Surları ile, sur içine dahil edilmişlerdir. Konstantin Surları, Sultan Selim Çukur bostanının kuzey batısından ve Sultan Selim Camii'nin bulunduğu yerden geçerek, Haliç kıyısında Petri Kapı veya Ayakabısın'da sonlanmıştır. Fener ve Balat yerleşimlerinin kuruluş tarihleri hakkında kesin bir bilgi yoktur. Bunun yanında, Fener bölgesinden geçen Konstantin Surların'ın yapıldığını devrede, ` Black_ hernai n bölgesinin varlığı ve özel bir surla çevrilmiş ufak bir site halinde olduğu bilinmektedir. (1) Theodisius Surları ile de, bugün Balat olarak bilinen Blackhernai bölgesi sur içine alınmıştır. ` Merkez dışı yerleşimi` niteliği gösteren bu iki bölge, bugün de Fener ve Balat adıyla bu karekterlerini sürdürmektedirler.. Dinsel toplanma, Fener ve Balat yerleşimlerinin kuruluşlarında, belirleyici bir etkendir. (1) Kaynak_ Fetihten önce Haliç Surlar ı -F. DirimtekinFener, bugün Petri Kalesi çevresindeki yerleşime karşılık gelmektedir. Bu kale, istanbul yarımadasının beşinci tepesi olan Fatih Tepesi'nin, bir uzantısı olan Petri tepesinin yamacında kurulmuştur. Oldukça dik ve kayalık olan bu yamaç, Bizans döneminde ` Petrion ` olarak adlandırılmaktaydı. Petri kalesi ya da `Castrium Petri* olarak bilinen kale, Petrion bölgesinde, Haliç surlarından ayrılmış özel bir alanı tanımlamaktadır. `Castrium Petri` nin, imparator Justînianus zamanında Maitre d'Office olan Petrus Barysnianus' a atfedildiği zannedilmektedir. (2) Fener semtinin, Osmanlı dönemi öncesinde de ` Fanarion * adını taşıması, haliç kıyısındaki en büyük deniz fenerinin burada bulunmasından kaynaklanmaktadır. (3) Dinsel ağırlıklı yapıların bulunduğu Fener Bölge_ sinde manastır ve kiliseler yer almaktaydı. Bizans döneminde burada, saraydaki kadınlar hapsedilmekteydi. Bugün, Ortodoksların ruhani lideri olan n Patriklik ` makamı da yine burada yer almaktadır. Yine o döneme ait Hagios Georgios manastırı, bugün patrikhane kilisesi olarak kullanılan Aya Yorgi kilisesi'nin yerinde bulunuyordu. Patriklik makamının burada olması, bölgenin dinsel merkez olma karekterini sürdürdüğünü göstermektedir. Balat yerleşiminin başlangıcını ise Blackhernai Mahallesi oluşturmaktadır. Burası da dinsel yapıların yer aldığı ve dini toplantıların yapıldığı bir bölgeydi. Manastır ve kiliseler yoğunluktaydı. Adını etrafını çeviren `Blackhernai Surları`ndan alan bölge ufak bir site halindeydi.` Yine burada tiyatro, bir ahşap köprü, birkaç hamam ve anıtsal bir çeşme de bulunmaktaydı. Kentten ara bir saha ile ayrılan bölgeye daha sonraları birde imparator sarayı yapılmıştı. V. asra kadar geleneksel idare şeklini korumuştur. ` (A) Zaman içinde imparator ve çevresindekilerin kent merkezi dışında yerleştikleri ikinci bir bölge olarak önem kazanmıştır. (2) Kaynak_Aynı eser. sf. 37 (3) Kaynak_Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi. I. cilt (4) Kaynak_Fetihten önce Haliç Sur 1 ar ı -F. Dirimtekin (sf. 3-4) İL` Merkez dışı yerleşimi M olmasının getirdiği, belirleyici dier ö2e31İk ise farklı etnik gruplara ait yerleşimler olmalarıdır. Fener Rum ve Ermenilerin yoğunlukta olduğu bir bölgedir. 1461'de Trabzon'dan 1500 Rum Fener'e getirilmişlerdir. (5> Ayrıca Mora Rumları da Fener Kapısı civarına yerleştirilmişlerdir. (6) Balat'ta ise daha çok Yahudilerin yaşadığı bir bölge olmuştur. Zamanla ticari bir nitelik de kazanan yerleşimler, şehrin gelişimi açısından belirleyici olmuşlardır. Ti_ cari bir nitelik kazanmalarında en belirgin etken, Haliç'in tamamen liman fonksiyonuna sahip olması ve böylece Eminönli'nden başlayan ticaret bölgesinin, Halic'in içlerine kadar yayılmasıdır. Halic'in güney kıyısı boyunca iskeleler kurulmuş ve bunlara bağlı olarak gelişen yerleşimlerle kent, merkezden batıya doğru genişle_ mistir. Şehir Bağlantıları Haliç'teki bu ticari gelişmeye paralel olarak, Fener ve Balat bölgesinden kentin merkezine bağlantılar oluşmuştur. Bunlar,. Eminönü bağlantısı ı (Haliç' in güney kıyısına paralel). Fatih bağlantısı ( ` ` n dik yönde) olarak iki şekilde kurulmuştur.. Eminönü Bağlantısı üç tarafı denizlerle çevrili bir yarımadada kurulan İstanbul, konumundan dolayı bir liman kentidir. Eminönü, kentin ilk ve en önemli limanıydı. Limanın getirdiği ticaret fonksiyonunun gereklerini de taşıyordu. Aynı zamanda burası kentin ticaret merkezi konumundaydı. Halic'in güney kıyısında ve batı ucunda yer alan Balat da oldukça işlek bir limandı. Genelde dış Ülkelerle yapılan ticaret açısından merkez niteliğindeydi. Bunun nedeni, gayrimüslimlere ait bir yerleşim olmasıydı. özellikle Yahudiler, bu limandaki ticareti ellerin_ de tutuyorlardı., (5) Kaynak_ islam Ansiklopedisi istanbul Maddesi (6) kaynak_ Aynı eser. sf. 1206 M..Zamanla surların koruma fonksiyonunu yitirmesiyle, liman Halic'in tamamına yayılmıştır. Halic'in güney kıyısının her iki ucunda bulunan Eminönü ve Balat limanları arasındaki bağlantı, iskelelerle sağlanmıştır.. Haliç kıyısına paralel olarak kurulan bu iskeleler Eminönü'nden başlayarak Unkapanı, Cibali ve Ayakapıdır. Bu iskeleler, farklı fonksiyonlarla yüklenmiştir. Genelde bu_ raya, kentin iaşesine ilişkin mallar gelmekteydi. îskelelere bağlı olarak yerleşimler kurulmuş ve bunlar iç kısımlara doğru yayılarak devamlılığı sağlamıştır. Fatih Bağlantısı Fener ve Balat bölgesinin kent merkeziyle kurulan ikinci ilişkisi Fatih bağlantısıyla olmuştur. Kentin ana kurgusu içerisinde yer alan Fatih, daima merkez niteliğini korumuştur. Kentin merkezinden başlayan, Trakya ve Balkanlara yönelen anayollar Üzerinde yer almaktaydı. Kentin ihtiyaçlarına yönelik Trakya ve Balkanlar bağlantısı, yarımadanın kara cephesinden olmaktaydı. Burada tek ulaşım ekseni `Meşe yolu` idi. Meşe kentin merkezinden başlayarak Edirnekapı' ya ulaşıyor, Trakya ve Balkanlara yönelen yolu karşılıyordu Bu açıdan, Fener ve Balat yerleşimlerinin Fatih'le olan bağlantısı önem taşımaktadır. Fener' in Balat'a oranla Fatih'e olan yakınlığı karasal bağlantıların, daha çok buradan kurulmasında etken olmuştur. mesareae Kıyıya sağlanan bağlantı eğiminin etkisiyle yokuş halini alan sokaklarla kurulmaktaydı. Kimi yerde ise bu inişler, topografyadan dolayı merdiven ve set olarak biçimlenmekteydi. Haliç'in güney kıyılarında kurulan Fener ve Balat yerleşimlerin gelişiminde, kentin merkezine olan yakınlık belirleyici olmuştur. W.