Taş sivil mimarlık örneklerinde korumaya yönelik yöntem önerileri ve bu yöntemlerin Kayseri örneğinde uygulanışı

Abstract

ÖZET Geleneksel sivil mimarlık örnekleri içinde önemli bir yere sahip olmakla birlikte çok az incelenmiş bir konu olan taş sivil mimarlık örneklerinin araştırılması, karakteristik özelliklerinin belirlenmesi, bozulma nedenlerinin saptanması ve korunabilmeleri için uygulanması gereken yöntemlerin belirlenmesi amacına dönük olarak hazırlanan tezin I. Bölümünde öncelikle kültürel mirasımız içinde önemli bir yere sahip olan sivil mimarlık örneklerinin malzeme ve yapım sistemlerine göre Türkiye genelinde dağılımı incelenmiş ve ana inceleme konumuzu oluşturan taş sivil mimarlık örneğine sahip olan bölgeler belirlenmiştir. Tez kapsamının sınırlarını belirleyen bölgeleme çalışmasında, geleneksel evlerin oluşumunu etkileyen iklim, yerel malzeme, yüzey şekilleri gibi doğal koşullar araştırılmış ve bu etkenlerin bölgesel ev tiplerinin oluşumuna etkisi çeşitli haritalarla somutlaştırılmaya çalışılmıştır. Konu her ne kadar taş sivil mimarlık örnekleri olarak belirlenmiş ve araştırma taş sivil mimarlık örneklerinin yoğun olarak bulunduğu bölgelerle sınırlandırılmışsa da `Türk Evi` kavramının içerdiği zengin birikim sadece yapı malzemesi ile sınırlı değildir. Bu nedenle dört alt başlıkla açınımları yapılan ve bir bütün olarak `Türk Evi` kavramım oluşturan geleneksel konut örnekleri, 1. alt bölüm içinde genel özellikleri ile kısaca irdelenmiş ve karakteristik özellikleri belirlenmiştir. Ana inceleme konumuzu oluşturan taş sivil mimarlık örneklerinin yapım sistemlerinde kullanılan taşın malzeme olarak incelenmesi çalışmalarım kapsayan I. Bölümün 2. alt bölümünde ise öncelikle taşın tanımı ve sınıflandırılması yapılmış daha sonra mimaride kullanılan taş cinsleri belirlenmiştir. Bir çok etkene bağlı olarak şekillenen geleneksel evlerin tasarımına küçük bir parça olarak girdiği düşünülen malzemenin aslında mimarinin şekillenmesindeki temel etkenlerden biri olduğunun ispatlanması amacına dönük olarak, bölgeleme çalışmasında belirlenen sınırların, taş malzeme kaynaklan ile ilişkisi kurulmaya çalışılmıştır. Bu amaçla öncelikle geleneksel sivil mimarlık örneklerinin yapımında kullanılan taşların elde edildiği oluşumların yerleri belirlenmiş ve yapım sistemlerine göre sivil mimarlık örneklerinin Türkiye genelinde dağılımını gösteren harita ile karşılaştırılmıştır. Bu iki haritanın çakıştırılması sonucu elde edilen yeni bir harita ile volkanik oluşumların mimariye etkisi somutlaştırılmıştır. Taş malzemenin ana yapı gereci olarak kullanıldığı bölgelerde yer alan geleneksel evlerin plan oluşumları, iklimsel faktörlere, topoğrafik koşullara ve yaşama biçimine bağlı olarak farklı özellikler göstermekle birlikte, taş malzemenin verdiği olanaklar ve görünüm taş sivil mimarlık örneklerine belli bir biçim birliği getirmiştir. Bu biçimsel bütünlük taşın fiziksel özelliklerine bağlı olarak geliştirilen yapım sistemlerinin benzer özellikler taşımasından kaynaklanmaktadır. Bu bağlamda, konstrüksiyon ve formun IVbelirlenmesinde önemli bir etken olan taş malzemenin fiziksel özelliklerinin araştırılması, geleneksel evlerin biçim ve yapım sistemlerinin anlaşılmasında ve daha sonra irdelenecek olan bozulma nedenlerinin saptanmasında önemli bir veri oluşturacağı düşüncesine bağlı olarak önem kazanmıştır. Bu düşüncenin ışığı altında geleneksel sivil mimarlık örneklerinde yaygın olarak kullanılan taşların fiziksel özellikleri, yapıdaki kullanım yerleri ile ilişkilendirilerek açıklanmış ve taşın mimarinin şekillenmesindeki etkisi araştırılarak I. bölüm tamamlanmıştır. Bütünü kavramaya yönelik her çalışmada olduğu gibi, burada da mozaiği oluşturan her parçanın çözümü bir gerek olarak ortaya çıkmış ve tezin II. bölümünde taş sivil mimarlık örneği potansiyeline sahip olan bölgelerin monoğrafik çalışmaları üzerinde yoğunlaşılmıştır. Türkiye'de yer alan ve ana inceleme konumuzu oluşturan taş sivil mimarlık örneklerini içeren bölgelerin monoğrafik çalışmalarında öncelikle, yöresel konut mimarisinin oluşmasına etki eden faktörler araştırılmış, yöresel konut mimarisinin yayılma alanı ve sınırları saptanmış ve bu sınırlar içinde kalan kent evleri plan oluşumları, cephe düzenleri ve yapım sistemleri açısından araştırılmıştır. Bu araştırmanın hedefi, söz konusu bölgelerde yer alan taş sivil mimarlık örneklerinde, mekansal yapı nitelikleri açısından bazı genellemelere ulaşabilmek ve bu yolla bölgelerin karakteristik özelliklerini belirleyerek diğer bölge evleri ile karşılaştırılmasını sağlamakdır. Taş malzeme kullanılarak yapılandırılan sivil mimarlık örneklerinin bölgesel özelliklerinin belirlenmesi amacına yönelik olarak hazırlanan II. bölümde, farklı bölgelerde yer alan taş sivil mimarlık örneklerinin genel karakteristikleri belirlenerek, ortak bölgesel özellikleri ortaya konmuş, diğer bölge evleri ile karşılaştırılması yapılmış ve elde edilen sonuçlar tablolama sistemi içinde değerlendirilmiştir. Tez sonunda önerilecek olan yöntemlere sağlıklı veri tabam oluşturmak amacına yönelik olarak hazırlanan III. Bölümde; tarih boyunca çeşitli uygarlıkların birbirine eklemlendiği önemli bir yerleşim merkezi olan Kayseri'de yer alan geleneksel evler, gerek tarihsel süreç içinde ortaya koydukları işlevsel, biçimsel ve yapısal performansları ile daima civar yerleşimlere örnek oluşturacak kapasitede yapılandırılan mimari oluşumlar olarak, gerekse farklı kültürel bileşenlerin başarılı bir sentezim yansıtan özgün örnekler olarak öne çıkmış ve Anadolu kültür mozaiğinin bir devamım oluşturan Kayseri, uygulama alam olarak seçilmiştir. III. bölümün 1. alt bölümünde, taş sivil mimarlık örnekleri içinde Kayseri evlerinin yeri ve önemi vurgulanarak inceleme alanı olarak seçilme nedenleri açıklanmıştır. Geleneksel Kayseri evlerinin oluşmasına etki eden faktörlerin araştırıldığı 2.alt bölümde kentin tarihsel gelişimi, coğrafi konumu, yüzey şekilleri, iklim koşullan, malzeme olanakları, sosyal yaşantı ve yaşama biçimi, demografik yapısı ve sosyo-ekonomik yapısı, detaylı olarak irdelenmiş ve evlerin oluşumuna etkileri belirlenmiştir. Yöresel konut mimarisinin özelliklerinin belirlendiği 3. valt bölümde ise öncelikle geleneksel Kayseri evleri adı altında genelleştirilen Müslüman ve Hıristiyan evlerinin yayılma alanı ve sınırları belirlenmiş daha sonra dönemlerinin teknolojik imkanları içinde, aynı yerel malzemeyi kullanarak aynı iklimsel koşullara karşı koyma gereğine rağmen, farklı mimari karakter taşıyan Müslüman ve Hıristiyan evleri plan oluşumları, cephe düzenleri, yapım sistemleri açısından incelenmiş ve mimari özellikleri rölöve çizimleri ile desteklenerek açıklanmıştır. Geleneksel mimariyi oluşturan birimlerin detaylı olarak irdelendiği 4. alt bölümde, evlere kendine özgü kimliğini kazandıran öğelerin karakteristik özellikleri belirlenmiştir. Geleneksel Kayseri evlerini oluşturan Müslüman ve Hıristiyan evlerinin ortak özellikleri ve farklılıklarının ortaya koyulduğu 5. alt bölümde, mekansal yapı nitelikleri açısından bazı genellemelere ulaşılmış ve sonuçlar tablolama sistemi içinde değerlendirilmiştir. Kayseri evlerinin tç Anadolu Bölgesi içinde yer alan taş sivil mimarlık örnekleri ile karşılaştırıldığı 6. alt bölüm ile III. Bölüm tamamlanmıştır. Taş sivil mimarlık örneklerinin bozulma nedenlerinin saptanması ve koruma önerileri başlığı altında değerlendirilen IV. Bölümde, farklı problemleri içermekle birlikte, güçlü neden-sonuç ilişkileriyle birbirine bağlı olan bozulma nedenlerini kavrayabilmek, çözümleyebilmek ve geleneksel evler üzerindeki etkisini ortaya koyabilmek için soyutlama yoluyla yorumlama kaçınılmaz olmuş ve bir kavramsal basitleştirmeye gidilmesi gerekmiştir. Bu bağlamda taş sivil mimarlık örneklerinin bozulma nedenlerinden en etkin olanları teşhis edilmeye çalışılmış, belirlenen nedenlerin yapıya yansıması incelenmiş, çağdaş koruma olgusu çerçevesinde dünyada uygulanan yöntemler belirlenmiş ve bu yöntemler doğrultusunda taş sivil mimarlık örneklerinin korunabilmesi için ilkesel düzeyde öneriler geliştirilmiştir. I-II-III ve IV. Bölümlerde elde edilen bulguların sentezi olarak, sonucun saptandığı V. bölümün 1. alt bölümünde Kayseri'de yer alan geleneksel sivil mimarlık örneklerinin bozulma nedenleri belirlenmiş, 2. alt bölümde bu nedenlerin yapıya yansıması ile oluşan yıpranma türleri incelenmiş, belirlenen etkenler altında yıpranan konutların yöresel, çevresel etkenler ve kentin gereksinimleri doğrultusunda çağdaş yaşam içinde sürekliliğini sağlamak amacıyla işlev belirleme önerileri geliştirilmiştir. 3. alt bölümde ise geleneksel evlerin korunabilmesi için uygulanması gereken teknik yöntemler belirlenerek tez sonuçlandırılmıştır. VI