Osmanlı mimarisinde külliye olgusu ve Atik Valide Külliyesi örneği

Abstract

Birinci bölümde, külliye kavramı ve külliyeyi oluşturan öğelerin anlamlan üzerinde durulmuş ve külliyenin gelişimi araştırılmıştır. İslam dininin ilk yıllarından beri Camii, İslam toplumunun sosyal, kültürel ve dini merkezi durumundadır. 6. ve 7. yüzyıllarda bu merkezi tek bir yapı birimi olarak camii oluştururken, islam'ın Ortadoğu'dan Asya ve Anadolu'ya yayılmasıyla birlikte bu merkezin Türkler tarafından geliştirildiği ve külliye fikrine ulaşıldığı, Osmanlı İmparatorluğu döneminde de olgunlaştırıldığı görülmektedir. İkinci bölümde, İstanbul'un üçüncü yerleşim bölgesi olan Üsküdar bölgesinin tarihin çeşitli dönemlerinde ne çeşit adlandırıldığı ve M.û. 7. yüzyıldan 20. yüzyıla gelinceye kadar geçirdiği tarihi süreç ve coğrafi konum üzerinde de durulmuştur. Üsküdar bölgesinin tarihi süreci değerlendirilirken, bu bölgenin boğazın Anadolu yakasındaki yerleşim ve ulaşım için en uygun coğrafyaya sahip olması ve istanbul'u Anadolu'ya bağlayan köprübaşı durumunda olmasının getirdiği siyasi, ticari ve kültürel zenginlikler incelenmiş ve araştırılmıştır. Üçüncü bölümde, külliye mimarisi gelişiminde önemli bir yeri olan ve Mimar Sinan tarafından geliştirilen menzil külliyelerinin en önemli örneklerinden olan Atik Valide Külliyesi üzerinde durulmuş ve Külliye `yerleşme düzeni` ve `külliye analizi` olmak üzere iki ana başlık altında incelenmiştir. Külliyenin tarihçesi başlığı altında işlediğimiz bölümde, külliyenin yapılışından günümüze gelinceye kadar geçirdiği tarihi süreç farklı değerlendirmeler göz önünde bulundurularak kronolojik olarak ele alınmıştır. Bu süreç esnasında külliye bütünlüğünü kaybetmesi, külliye öğelerinin dağılımı konusunda geniş bir çalışma gerektirmiştir. Külliye öğeleri Nurbanu Sultan vakfiyesi göz önünde bulundurularak tesbit edilirken, külliyenin yerleşim düzeni konusundaki farklı görüşler değerlendirilerek öneri yerleşim düzeni ortaya konulmuştur. `Külliye öğelerinin analizi` başlığı altında incelediğimiz bölüm ise restitüsyona yönelik tesbitlerin yapıldığı ve tarihi süreç boyunca yapılan ekleme ve değişikliklerin detaylı olarak her bir birimde incelendiği bölümdür. Dördüncü bölümde, külliyenin en çok değişikliğe uğrayan, darulhadis, mekteb, imaret, darüşşifa ve kervansaray bölümlerine ait rölöve çalışmaları ile tesbit edilen dönem ekleri ve külliyenin bu bölgesine ait yapılan kısmi ve farklı restitüsyon çalışmaları değerlendirilerek öneri restitüsyon çalışmaları sunulmuştur. Ill

In the first chapter, the `külliye` concept and the meaning of elements that form `külliye` has been described; and its historical devolopment is studied. Since the early years of Islam, 'mosque' has been the social, cultural and religional focus of islamic population. While along the sixth and seventh centuries, this focus was consisted by the 'mosque' as a single central building, by the spread of Islam from Middle-east through Asia and Anatolia, it was developed and reached to `külliye` concept by Turks; also it seems that during the period of Ottoman Empire this `külliye` concept was matured. In the second chapter, as a third center of population of Istanbul, which names have been called at different periods of history of Üsküdar, the historical period of Üsküdar, and the geographical state of the region from seventh to twentieth century were studied. While the historical period of Üsküdar was being evaluated, the political, commercial and the cultural wealth of Üsküdar because of its state as a head connecting Istanbul to Anatolia, was researched; and also it was seen that Üsküdar has the most suitable geography for settlement and communication at the Anatolia region of Bosporus. In the third chapter, one of the most important examples of `menzil kulliye`s, that is developed by Mimar Sinan and also a mile stone in the development of `külliye` architecture, `Atik Valide Complex` is examined. `Külliye` has been studied under two headlines, `the settlement order` and `the analysis of külliye`. In this chapter, which is studied under the headline, 'the history of Atik Valide Complex'. The historical period, since its first construction time, is dealed chronologically with different evaluations. During this period, the completeness of `külliye` was lost. While the elements of `külliye` was being exposed by dealing the Nurbanu Sultan Foundation, the proposal site plan was established by evaluating different ideas about the settlement of `külliye`. In this section, which is named as 'the analysis of külliye elements, for every element of `külliye` the joints and variations were researched detailly; and indications aimed to restitution were made. In the fourth chapter, the proposal restitution works are presented by evaluating. The indicated additions of the period by the survey( measured drawing) works of the most changed parts of külliye : 'darulhadıs, mekteb, imaret, darussifa, kervansaray'; and the regional and different restitutional works relating to this section of the `külliye`. IV