16. yüzyıl hanları ve Küçük Çukur Han`ın değerlendirilmesi

Abstract

ÖZET 16. yüzyıl istanbul'unda yapılmış olan ticaret yapılarından Suriçi bölgesinde yer alan hanların tesbiti ile birlikte Küçük Çukur Han'ın detaylı rölövesinin alınması; adı geçen dönem yapılarında günümüzdeki sorunların belirlenmesi ve bu sorunlara ne tür koruma önerileriyle çözüm getirileceği konularının işlendiği tez, 'giriş' bölümüyle birlikte altı bölümden oluşmaktadır. Han Mimarisinin şekillenmesinde coğrafi, topografik ve iklimsel veriler yanında, sosyal ve ekonomik yapı da etkili olmuştur. Bu bağlamda 16. yüzyıl Osmanlı Devleti'nin sosyo-ekonomik yapısı ve paralelinde istanbul'un tarihi gelişimi ana hatlarıyla incelenmiştir. Ticaretin kervanlarla yapıldığı dönemin ulaşım koşulları dikkate alındığında; han tipolojisinin yazlık hanlar, kışlık hanlar ve karma hanlar şeklinde, ihtiyaç bölümlerinin organizasyonuna göre belirlendiğini görürüz. Bu tipe giren hanlar daha çok şehirleri bağlayan yollar üzerinde ve belli sıklıklarda (menzillerde) karşımıza çıkarlar ki bu yüzden menzil hanları olarak anılırlar. Osmanlı dönemiyle birlikte ticaret hayatı ağırlıklı olarak şehirlerde geçmeye başlar. Şehirlerde yaşanan bu ticareti barındıran yapılar, han mimarisi başlığında toplanır. Günün ihtiyaçlarına göre şekillenip gelişen bu yapı grubu şehir hanlarıdır. Tek avlulu hanlar, iki avlulu hanlar ve ticaret hanlar şehir hanlarının alt kategorileri olarak karşımıza çıkarlar. Şehir hanlarından, 16. Yüzyıl İstanbul'u Suriçi Hanlarını ele alınıp incelendiğinde, ticaret bölgesinin şehrin belli noktalarında konumlandığını görülmüştür. Bu konumlanmada şehrin coğrafi ve topografik özellikleri yanında; tarihsel gelişim süreci içinde sosyal ve ekonomik yapısı da belirleyici olmuştur. vıKaynaklarda rastlanan istanbul hanlarından bir kısmı günümüze ulaşamamış olup yerlerinde farklı binalarla karşılaşılmıştır. Zaman içinde çok değişime uğrayan hanlar da vardır, incelenen hanlar, şehir yaşantısının getirdiği ihtiyaçlar doğrultusunda, daha ziyade tek avlu etrafında iki katlı olarak yapılmıştır. Ele alınan hanların değerlendirilmesi, yapılan han tipolojilerine göre değil; parseldeki konum özelliklerine, yapım özelliklerine ve mimarilerine göre yapılmıştır. Han tipolojisi yapılırken, menzil külliyeleri ve şehir külliyelerinin parçası olarak yapılan hanlar incelemenin dışında tutulmuştur. İncelenen hanlarda, bozulma nedenleri toplumsal ve fiziksel boyutlarıyla ele alındığında en önemli etkenlerin, modem hayata geçiş ve bununla gelen sosyal değişimin oluşturduğu kullanım farklılıkları olduğu görülmektedir. Buna bağlı olarak, hanlarda yapısal ve biçimsel boyutta bozulma şekilleri oluşmuştur. Tüm hanlarda, özgün mimari incelemesi yanında bozulmalar tesbit edilip, koruma önerileri getirilmiştir. Örnek çalışma olarak rölövesi alınan Küçük Çukur Han'da daha detaylı tesbitler yapılmıştır. Yapılardaki bozulmaların arka planında, kültürel değişmenin yanı sıra, koruma amaçlı yasal kurum ve kuruluşların, yerel ve merkezi yönetimlerin yaptığı olumsuz uygulamaların bulunduğu da gözlemlenmiştir. İncelenen hanlar için getirilen koruma öneri ve yöntemlerini; bozulmanın önlenmesi, temizlik, bütünleme, sağlamlaştırma ve kuramsal önerilerle uygulama boyutu oluşturur ki sonuç kısmı bu alt başlıklardan oluşmuştur. Anahtar Kelimeler: Han Mimarisi, 16. Yüzyıl istanbul Hanları, Bozulma, Koruma önerileri, Restorasyon. vıı

SUMMARY The study is concerned on determination of khans, which are the commercial buildings of 16th century in Istanbul, located at the region of 'Suriçi', with the detailed measured survey of 'Küçük Çukur Khan', determination of the recent problems of the mentioned buildings, and the exploration of possible conservation alternative solutions for those problems. The thesis consists of five sections, including the introduction and the conclusion. The social and the economical structure of the city had affected the formation of the architecture of 'Khans', as well as the geographical, topographical and climatical factors. In this context, the socio-economical structure of the Ottoman Empire in 16th century, and the historical development of Istanbul are examined. As a result of the transportation conditions of the period; when caravans were used for commercial purposes, the typology of khans are classified as summer khans, winter khans and mixed khans; according to the organization of the functional spaces. These types of khans are usually located on the roads combining the cities, and appear frequently at specific ranges, so that they are named as range khans. The commerce starts to take place in the city centers during the Ottoman period. The buildings in which those commercial activities take place are distinguished as `Khans`. The ones, which are shaped by the needs of this period, are called as `city khans`. The sub-categories of the city khans are the commercial khans with one courtyard, the commercial khans with two courtyards and the guest khans. As a result of the examination of the city khans of 16th century in Istanbul at 'Suriçi' region, it is observed that the commercial activities were located at the certain districts of the city. The socio-economical structure of the city within the historical development was a determinant factor for location as. well as the geographical and the topographical characteristics of the city. VHlSome of the historical khans in Istanbul, which were listed by different scientific sources, are not stand anymore, and they were replaced with different types of buildings. The certain number of the khans had been dramatically changed during the time as well. The khans, which are examined in this study, are usually built as two-storied commercial buildings with one courtyard. Accordingly, the assessment of the khans was categorized by the conditions of the location of the building and the structural and the architectural characteristics, but not by the typologies of the khans. The khans, which were built as a part of the range `külliye` s and the city `külliye` s, are not taken in the consideration. The reasons of the destruction of the khans, which examined by this study, were determined as the changes both in the lifestyle and social structures, causing a dramatical destruction on the structural and formal characteristics of the khans. The analysis of the original architectural characteristics, and the reasons of destructions have been investigated in this study, and proposals on conservation were made according to the circumstances of the examined buildings. 'Küçük Çukur Khan' was selected for more detailed study, and the measured survey and other investigations were completed. Besides cultural changes, it was observed that insufficient and inadequate applications of related institutions, local and central authorities; had caused the destruction of the khans as well. The proposals and the methods for the conservation for the examined buildings could be classified as, the prevention of the destruction, cleaning, complementation, reinforcing, and the applications, and those subjects are included as the conclusion of the study. Key Words: Khans Architecture, 16th century Khans of istanbul, Destruction, Suggestion of conservation, Restoration. IX