Tarihi çevrelerde, sosyal ve ekonomik gelişimin mimariye yansıması; Karaköy Yeraltı Camii ve çevresi örneği

Abstract

ÖZET Uygarlık tarihinin en önemli kanıtları olan kentler insanların en basitinden en karmaşığına kadar çeşitli ihtiyaçlarına cevap vermek üzere kurulup geliştirilmiş ve bazı durumlarda çeşitli nedenlerle yok olmuş yerlerdir. Mimari ise bu döngünün vazgeçilmez bir unsuru ve tarihin en somut ispatıdır. Tarihi çevrelerin korunup değerlendirilmesi her ülke için bir uygarlık göstergesidir. Bu bilince sahip olan toplumlar tarihlerini çoğu insanın ulaşamayacağı kitaplardan çıkarmış ve sadece görülerek ulaşılabilecek kentlere, mimari kurgulara taşımışlardır. Uygarlıkların ve dolayısıyla kentlerin değişimlerini bir süreç içinde yada ani bir biçimde sağlayan çeşitli nedenler vardır. Bunlar savaşlar, iktidar değişiklikleri ve reformlar, din ve etnik köken değişimi, ekonomi, teknoloji ve doğal afetler olarak sayılabilir. İstanbul'un yüzyıllar boyunca en işlek limanı olmuş Haliç' in kuzey kıyısında bulunan Galata' nın doğusuna düşen örnek bölge de zaman içinde sosyal ve ekonomik gelişmeler paralelinde değişmiştir. Bizans devrinde İstanbul'un güney limanlarında yaşanan talihsizlikler yüzünden önemini korumuş ve hatta önem kazanmış olan Halic'in kuzeyinin etkinleşmesi Cenevizlilerin 1261 yılından sonra buraya yaklaşık 200 yıllık hakimiyeti sırasında olmuştur. Cenevizliler Galata'yı surlarla tahkim etmiş kıyılarda ise liman gereksinmelerine yönelik yapılar yapmıştır. Fatih, İstanbul'u fethinden sonra buranın ticaretteki öneminin farkında biri olarak aynen kalmasını sağlamıştır. Fetih sonrasında aniden boşalan kesim zamanla dolarak eski hareketliliğine kavuşmuştur. Tophane kesiminde ise top dökümhanesini inşası, canlılık getirmiş Karadeniz kıyılarından getirilen halk buraya yerleştirilmiştir. 19. yüzyıla kadar rutin bir işleyiş sergileyen bölge, 19. yüzyılda da ağırlıklı olarak Fransız, İngiliz ve İtalyan sanayici ve tüccarlarıyla, bu ülkelerden gelen her türlü malın indirildiği, depolandığı ve satıldığı bir alanhaline dönüşmüştür. Batılılaşma hareketleri kapsamında, Ceneviz surları yıkılmış, askeri anlayıştaki farklılıklar Tophane meydanının bir talim yerine dönüşmesine neden olmuştur. Kırım Savaşında İngiliz ve Fransız buharlı gemilerinin yanaşma problemi; rıhtımın yapılmasını hızlandırmıştır. 1890'larda başlanan rıhtım yapımı, ele alınan kıyıların çehresinin tamamen değişmesine neden olmuştur. Eski ahşap depolar yıkılmış yerlerine kagir hanlar yapılmıştır. I. Dünya Savaşı ve Kurtuluş Savaşı sonrasında bölgenin eski önemi kalmamış, Avrupalılar sahip oldukları ticari imtiyazları kaybederek ülkelerine dönmüştür. Cumhuriyet döneminde 1950 ve 1980'li yıllarda ortaya konan plansız gelişmeler sonucunda açılan yollar ve meydanlardan, ele alınan bölge de nasibini almış ve tarihin tanığı olan birçok bina yok edilmiştir. Ceneviz dönemi ve sonrasında 19. yüzyıl batı etkisindeki bölgeden çok az sayıda bina günümüze ulaşmıştır. Bunlardan en önemlisi çalışmaların başlama noktası olan Galata Hisarı bugünkü adıyla Yeraltı Camiidir. Yeraltı Camii ve çevresindeki limana bağlı gelişen ticaret işlevleri geçmişten günümüze değişerek gelmiştir. Bu işlevlerin fiziksel ortamda yansımaları hanlar ve depolardır. 19. yy ile birlikte Galata' daki azınlıklar zenginleşmiş ve mimari stil olarak Avrupa etkisinde hanlar inşa ettirmişlerdir. Tophane de Osmanlı'nın askeri alanda gelişme isteğine paralel değişim göstermiştir. Zamanla Cumhuriyetin ilanı ve diğer hazırlayıcı nedenlerle Tophane tesisleri ortadan kalkmış komplekse ait bir yapı günümüze dek ulaşmıştır. Ele alınan bölgenin batısında ise liman işlevinin tam olarak ortadan kalktığını söylemek mümkün değildir. Buna karşılık devamlılığı da tartışma konusudur. Bu noktada bölgede limana ait alt işlevler de zayıflamaktadır. Büro olarak tasarlanmış ticaret hanlarının içinde bir takım küçük ölçekli üretim faaliyetleri yer bulmaya başlamıştır. Bölgenin tarihi gelişimine zıt düşmeden değerlendirilmesi güncelliğini koruyan bir konudur.

SUMMARY Cities, established and developed for the simplest or complicated neeeds of human being, are the most important witnesses of the civilization history. As for architecture is a considerable component of this rotation and the most realistic proof of history. Conservation and evaluation of historical places is a civilization symbol for every nation. Societies which have this comprehension, brought out their history from books which everyone cannot reach, to the cities and architectural speculations which everyone could see. There are some reasons endind up with sudden or continual changes on civilisation, so on cities. These can be listed as the wars, changes of political power or reforms, changes of religion or ethnic origin, economy, technology and disasters. Considered aria which is on the northeast of Haliç, the most busy harbor of İstanbul for centruies, differed also under the changing conditions of social and economical events. Haliç ports kept their importance after the unpleasant events took place on the south shores of İstanbul. During the reign of Genoa people from 1261 till 1453, the north side of the Haliç became more important then any other ports. Genoa people fortified Galata and built new buildings according to the needs of a port. After the conquest of İstanbul, Fatih Sultan Mehmed provide the port kept still as he knew the importance of the commerce on the port. By the time, the places which became empty after the conquest, found the old activity. As for in Tophane region, the construction of the cannon foundry, changed the region in an actractive way. Till the 19. century function and the being of the function were fixed. İn the 19. century considered area become a place where mostly French, English And Italian merchants and industrialists, 111delivered goods from the foreign ships, selling or storing. İn the westernization period of the Ottoman Empire, the city walls of genoa period were demolished and the tophane square, was changed into a drill field accordind to the military reform. During the Crimea War, the problems of drawing alongside the French and English ships to the shores, speed up the construction period of the dock. The construction öf the dock, changed the shores vey much. Old wooden Warehouses were demolished and new stone city-inns were built. After the I. World War, the region lost it's importance. European people losing their commerce priveleges, returned to their countries. There has been many unplanned developments during the republic period of Turkey especially in the years 1950 and 1980. Considered region also lost a lot of its historical buildings during this destroying period. After all these only a few building come to our day from the Genoa or westernisation period. One of these buildings are the Galata Castle or the Underground Mosque as known today. Round the places Underground Mosque, the commerce activities have been going on for several centuries. The reflection of these activities on the architecture are the ware houses and the city inns. In the 19.cc minorities of Galata region became rich and they built inns having the European architectural styles. With the Ottoman Empire's need of devolopment in the military field also Tophane region changed a lot. Of the establishment of the Rebuplic and other reasons, except one blok all the Tophane complex was removed. In the west side of the example region it's hard to say that the activities of harbour is totaly removed. Opposite, continuity of the function is an actual discussion problem. IV