Tapınma mekânının çözümlenmesinde bir metod önerisi olarak `yol kurgusu` ve Sinan dönemi Osmanlı şehir külliyeleri örneği

Abstract

Tapınma mekânı, dünyadaki neredeyse bütün din ve inanışlarda kutsal sayılır ve bir inanlının zihninde merkez karakterine sahiptir. Merkez, ona ulaşan bir yol olmadan var olamaz. Dolayısıyla her tapınma mekânına bir yolculuk sonunda ulaşılır. Bu bakımdan yol kavramı, tapınma mekânını anlamakta, veya okumakta önemli öğelerden biridir. Birinci bölümde, herhangi bir dine ait tapınma mekânının çözümlenmesi amacıyla 'Yol kurgusu' metodu oluşturulmuştur. Bu amaçla, öncelikle yol kurgusunun tanımı yapılmış ve mekâna dair yol kurgusu dizgesinin ortaya çıkarılabilmesi için gerekli olan yol kurgusu bileşenleri belirlenmiştir. Yol kurgusu bileşenleri dört tiptir: A- Duruş-mekân, B- Devinim-mekân, C- Bağlantı-mekân ve D- Hedef-mekân. Tapınma mekânını oluşturan alt mekânların duruş veya devinim yaşantısı, tapınma mekânının yol kurgusu dizgesinde belirleyicidir. Bu nedenle bu yaşantılar özel olarak ele alınarak, herhangi bir mekânın duruş veya devinim yaşantısından hangisine ait olduğunu belirlemeye yönelik temel prensipler saptanmıştır. Bu prensiplerin saptanmasında algı psikolojisinin verilerinden faydalanılmıştır. Özellikle görsel ve kinetik algının önemine değinilerek, yol kurgusu metodunun bu algılar üzerine kurulacağına dikkat çekilmiştir. Birinci bölümün sonunda herhangi bir tapınma mekânının yol kurgusu dizgesinin nasıl oluştuğuna dair açıklamalar yapılmıştır. Bir tapınma mekanındaki yol kurgusunun bir kapı ile başladığı kabul edilmiştir. Ancak kapıdan geçmeden önce de, kişi kent içinde tapınma mekânına doğru hareket ederken, hatta kırsal bölgeden kente yaklaşırken yol kurgusu dizgesinin son halkası olan hedef-mekâna dair izlenimler edinir. İkinci bölümde, örnek olarak seçilen Osmanlı külliyelerinin tapınma mekânını kuran tapınma eylemi ele alınmıştır. Yol kurgusu metoduna göre çözümlemede mekânın üstlendiği faaliyet mekân yaşantısında belirleyici olduğundan, namaz İslâm tapınma mekânını kuran gereklilikleri ve şartlarıyla incelenmiş ve Osmanlı toplumsal hayatında cuma ve bayram namazlarının önemine değinilmiştir. XVBu bölümde ayrıca îslam dini mimarisinde tapınma mekânını kuran dine ait öğeler ile mimari elemanlar kısaca tanıtılmıştır. Üçüncü bölüm, Osmanlı kent kurgusunda kişinin külliyeye ait avlu kapılarının önüne gelene kadar yaptığı hareket sırasında onu yol kurgusunun hedef-mekânına hazırlayan olgular kısaca ele alınmıştır. Külliye kavramı, Osmanlı kentinin genel kurgusu içinde külliyenin mevcut doku ile olan ilişkisi, yer seçimi, kentin ana eksenine katkısı, topografya, minare ve malzeme kullanımı yol kurgusu bağlamında tartışılmıştır. Bu bölüm sonucunda, bahsi geçen bütün bu etkenlerin görsel algıya dayalı izlenimler oluşturarak yol kurgusuna katkıda bulundukları saptanmıştır. Dördüncü bölümde örnek olarak incelenen Sinan dönemi Osmanlı şehir külliyeleri yol kurgusuna göre değerlendirilmiştir. Külliyelerin ekte verilen yol kurgusu analiz değerlendirmesi iki aşamalı yapılmıştır. Birinci aşamada yol kurgusu bileşenlerindeki ortaklıklar değerlendirilmiştir. Külliyeleri oluşturan mekânlar arasında ortak olan yol kurgusu bileşen tipleri belirlenmiş, bu tiplerin hangi mimari elemanlara denk geldikleri saptanarak her külliyenin ortak bileşenlerinin ortak mimari elemanları ortaya çıkarılmıştır. Yol kurgusu, ikinci aşama değerlendirmede dizge olarak ele alınmıştır. Öncelikle her külliyenin kendi içindeki dizgeler arasındaki ortaklık ve faklılıklar ortaya konmuştur. Daha sonra, incelenen bütün örneklerdeki dizgeler değerlendirilerek, Osmanlı Şehir külliyelerinin yol kurgusu dizgesinin oluşumunu külliye programı, topografya, kıble ekseni ve kişinin kinetik deneyimi bağlamında incelenmiştir. Tezin sonuç bölümünde, dördüncü bölümdeki değerlendirmelerden yola çıkarak Sinan dönemi Osmanlı şehir külliyelerindeki yol kurgusuna dair iki temel olguya dikkat çekilmiştir; bunlar, gerilim ve şaşırtmadır. Gerilim ve şaşırtma, kişinin içinde hareket ettiği külliye mekânlarını yaşantılarken görsel ile kinetik algıda oluşan karşıtlıklar sonucu meydana gelen olgulardır.

Space of worship is considered to be sacred in almost all religions and beliefs and it is the center in the mind of those who worship. A center cannot exist without a path that makes it accesible : each space of worship, as center, is thus reached at the end of a journey that takes place on a path. This is why the `path` is one of the most important elements in understanding and/or analysing the space of worship. In the first chapter of this study, we propose a method to analyse any space of worship which is based on the formation of the path structure. For this, we have first of all defined the concept of `path structure` and named four components that enable us to understand the system underlying the path structure : the space of reposing, the space of traversing, the space of transition, and the goal space. The way different spaces that make the space of worship are experienced as spaces of reposing or spaces of traversing is crucial in understanding the system that underlies the path structure. This is why these experiences are studied in detail and the basic principles which help define a space as reposing or traversing are defined using the psychology of perception. Visual and kinesthetic perception are named as the most important in defining the path structure and the method of path structure is based on these. At the end of the first chapter, we explain how the system underlying the path structure of any space of worship is conceived and can be studied. In the second chapter, the Ottoman Kulliyes are chosen as case studies and we study the action of worship which defines the spaces of worship of İslâm. The method of path structure makes the function of space crucial in defining the experience of space and this is why the individual prayer is analysed through the neccesities and the pillars that make up the space of worship. The importance of community prayers is also stressed. We have also briefly described the religious and the architectural components that make up the space of worship. xvnWe define the door as the starting point of the path structure of a space of worship. Nevertheless, we have to say that a person starts perceiving the goal space, the last stop of the path structure, while he is approaching the city from the country or while he is moving toward the space of worship in a city, before he passes through the door. In the third chapter, we study the elements which get a person to the goal space while he is moving through the city, until he comes to the entrance of the courtyard. The concept of külliye, the relationship of kulliyes with the existing urban pattern within the general context of Ottoman cities, their location, their contribution to the main axis of the city, their relation with the topography, their minarets, and the contraction materials used are discussed in relation with the path structure. At the end of this chapter we have concluded that these considerations, fortifies the path structure, creating a conception based on visual perception. İn the fourth chapter, we studied the Ottoman city kulliyes constructed during the Sinan period by studying their path structures. This evaluation is realized in two consecutive steps. First of all, the similarities between the components of the path structure are evaluated, the types of components which are similar, the architectural elements which correspond to these types and which are similar to other kulliyes are thus defined. Secondly, the path structure is evaluated as a system. The similarities and the differences between the systems of different kulliyes are studied. Finally the formation of the path structure of Ottoman city kulliyes are evaluated in relation to their programmation, the topography, the axis of kıble and the kinesthetic experience of the person. In the conclusion, we have defined two basic concepts which relate to the Ottoman city kulliyes of the Sinan period, the tension and the surprise, which are the results of contrasting experiences lived through the visual and the kinesthetic perception of spaces.