Koruma ve tarihsel açıdan idealleş[-tiril-]miş `Türk evi`nin arkeolojisi: Osmanlı evinin fragmanları ve tipolojik elemanları

Abstract

İdealleştirme, çok genel bir kavram olarak, bir şeyi en kolay anlaşılır bir şekilde kavrayabilmek, tanımlayabilmek ve açıklayabilmek için tercih edilen, basitleştirici ve indirgemeci bir yönteme atfedilen bir tanım olarak düşünülmelidir. Türk mimarlık düşüncesinde idealleştirme olgusu ise, modernleşme sürecinde yerli mimarlık geleneğini anlamada Batı tarzı yöntemlerin uyarlanmasıyla eşzamanlı olarak ortaya çıkmıştır.19. yüzyılın ortasından beri Osmanlı ?Milli Mimari? tarzı yaratma gayretlerinin ortaya çıkması, 20. yüzyılın ortalarına kadar ise ?Milli? ile ?Modern? Mimari akımları arasında çekişmelerin yaşanması, mimari unsurların ve bu unsurların bireşim yöntemlerinin bir takım dünya görüşlerini temsil ettiğini, yani idealleştirme olgusunun hem son dönem Osmanlı, hem de yakın dönem Türk mimarlık tarihinde de önemli bir etken olduğunu gösterir. Daha da önemlisi, bu kuramsal idealleştirme olgusu, Türkiye'de Batı tarzı bir mimarlık kuramı oluşturma yolunda yeni ortaya çıkmaya başlayan mimarlık yazınını daha çözümlemeci ve karmaşık kılma yolunda etkilemiştir. Sonuçta, tarihsel mimarinin çözümlenmesine yönelik yaklaşımlar ve bu çözümleme tekniğinin başlıca aracı olan rölövecilik, bu sayede Türk mimarlık üretiminde bir yer edinmiş ve mimari düşünceyi doğrudan etkileyebilmiştir.Bugünü tarihsel bir bağlamda ele almayı gerektiren Batılı mimarlık kuramı, 19. yüzyılda çok kuvvetli tarihselci yaklaşımlar geliştirmiştir. İlk olarak Oryantalist mimari yaklaşımlar yoluyla Osmanlı dünyasına girmiş olan tarihselcilik, ?milli üslup? meselesini de Avrupa'dan beraberinde getirmiştir. Oryantalizm, her ne kadar milli mimarlık mirası düşüncesini Batılı tarzda üretim yapmaya başlayan ilk Osmanlı mimarlarının dikkatine sunmuşsa da, bir mimarlık kuramı oluşturmak yolunda ilk adımlarını atan Cumhuriyet'in mimarları, kendilerini Türk milli mimarisinin vokabülerini oryantalist öğelerden temizlemek zorunda hissetmişlerdir. Bu istek doğrultusunda ortaya çıkan ?Türk? mimarlığının özgün unsurlarını kuramsal olarak tanımlama gayreti, bu tezin konusunu oluşturan idealleştirme olgusunu ortaya çıkarmıştır.Oryantalizmin basit olarak sadeleştirilmesiyle ortaya çıkan ama hâlâ İslami öğelere dayalı olan ?Milli Mimari?ye karşın, mimarlık vokabüleri açısından ?Türk? olan idealist bir yaklaşım, ilk olarak Sedat Hakkı Eldem'in ?Türk evi? araştırmalarında işlenmiştir. Edem'in hem rölöve yöntemiyle elde edilmiş bilgileri aktaran çizimlerden, hem de bu bilgilerin ışığında tarihsel incelemelerin yeniden değerlendirilmesiyle oluşan metinlerden oluşan bu araştırmaları, kuramsal bir yöntem olarak 1873 tarihli Usul-i Mimari-i Osmanî'den beri görülmediği gibi, konut mimarisi için ise bir ilktir. Modern Mimari Hareketi'nin farklılığını çağdaş yaşam ve dolayısıyla da çağdaş konut kavramı üzerine kurduğunu dikkate alan Eldem, çağdaş Türk mimarlığını da aynı temele oturtmak istemiş, bu sebeple statik bir ?Türk evi? tipolojisini hem onu tarihe mal etmek, hem de modern bir mimarinin alt yapısı yapmak istemiştir. Eldem'in temelini attığı ve bütün sınırlarını belirlediği bu tipoloji, ardıllarının çalışmalarında da her zaman genel çerçeveyi oluşturmuştur.Eldem'in idealleştirmiş olduğu ?Türk evi?ne gelmeden önce, başlangıcından itibaren Osmanlı ya da Türk mimarlığını Batı tarzı bir düşünceye göre idealleştirmeyi amaçlamış yaklaşımların kısa bir tanıtımı yapılmalıdır. Bundan da önce, idealleştirme olgusunun kökeninin Batı'da olduğu göz önüne alınarak, bu çalışmada öncelikle idealleştirme kavramı, Batı mimarlık tarihi içinde kısaca ele alınacaktır. Bu kısa bir süreç taraması şeklinde olup, idealleştirmenin esasında kabul görmüş mimari ilkeleri muhafaza etme isteğinden kaynaklandığı ve rölöve ve restitüsyon tekniklerinin arkasında bu isteğin olduğu tartışılacaktır.İkinci ve Üçüncü bölümde, idealleştirme olgusunun Batı'dan Türkiye'ye aktarılmasının izi sürülecektir. Osmanlı'nın mimaride kuramsal olmayan ideallik anlayışının, Batılılaşma serüveni içerisinde mimari tasarımı kuramsallaştırma çabaları içerisinde nasıl değiştiği gösterilmeye çalışılacaktır. Cumhuriyet dönemine gelindiğinde ise, artık Osmanlı'nın son dönemlerinde geliştirilen yarı-kuramsal yapıların neden çözüldüğü ve mimarlık kuramının milli referanslarının neden anıtlar değil de konutlar üzerine kurulduğu tartışılacaktır.Dördüncü bölümde, ?Türk evi? idealleştirmesinden türeyen akademik çalışmalar ele alınacak, ortaya çıkan disiplinin, bir tipolojinin bileşenlerini genel olarak sebep-sonuç ilişkilerine dayandırarak açıklaması sorgulanacaktır. Bu akademik çalışmaların iklim, kültür, malzeme, benzerlik ve diğer yerel koşullar üzerinde yapılan tartışmalar vasıtasıyla, özgün ve yerel bir ?Türk Evi? idealleştirmesini devam ettirip ettirmediği incelenecektir.Sonuç bölümü ise, statik bir geleneksel konut kültürü okumasının eleştirisine ayrılmıştır. Sedat Hakkı Eldem'in ?Türk evi?ni köken olarak tamamen yerel olan, değişmesine rağmen özelliğini yitirmemiş bir takım unsurların bireşimi olarak tanımlaması sonucu ortaya çıkmış bir yapı ve mekân okuma yönteminin, bu çok zengin mirası anlayabilmek için hâlâ yeterli olup olmadığı sorgulanacaktır.Anahtar Kelimeler: İdealleştirme, ?Türk evi?, Rölöve, Sedad Hakkı Eldem, Tipoloji.

Idealization, in a general sense, can be understood as a term that refers to the simplifying and reductive methods used to understand, explain and identify a thing or a notion in the most comprehensible fashion. This term has been used in this study referring to a general attitude occurred in Western architecture thinking toward adopting and conserving the architectural forms, settings and principles which were created in the distant or recent past.The idealization phenomenon emerged in Turkish architecture during the modernization of the country, when the Western methods were adopted in order to analyze local architectural tradition. The attempts in the second half of the 19th century to create an Ottoman ?National Architecture? and the struggle in the first half of the 20th century between the ?National? and ?Modern? architectural currents show that architectural elements and the composition techniques of these elements represented certain world views, that the idealization phenomenon was an important actor in both the late Ottoman and early Turkish architecture. More importantly, this phenomenon influenced Turkish architectural writing, which occasionally intended to create a Western style architectural discourse ? a theoretical attitude which made it more analytical and complicated. Consequently, the attempts to analyze historical architecture and the technique of surveying historic architecture as the main tool of such analyses could take place in Turkish architectural production and therefore, have direct influence on the architectural thinking.The western architectural thought that is based on understanding the present within a historical context, developed strong historicist attitudes in 19th century. Architectural historicism, which first appeared in the Ottoman world through Orientalist tendencies, also carried with itself from Europe the problem of ?national style?. Although architectural Orientalism draw the attention of the first Ottoman architects practicing in Western fashion to the national architectural heritage, the architects of the Republic, who endeavored to establish a modern Turkish architectural theory, felt obliged to purge the vocabulary of the national architecture off of the Orientalist elements. The attempts resulting from such endeavors to define the authentic elements of the ?Turkish? architecture manifest the idealization phenomenon, which is the subject of this thesis.The first idealist attitude, which is ?Turkish? in its vocabulary and opposed to the ?National Architecture? that had been diluted from Oryantalism but still based on ?Islamic? elements, occurred in Sedat Hakkı Eldem?s ?Turkish house? research. Eldem?s research, composed of the architectural survey drawings and the accompanying text that re-evaluates historical data by the information acquired by these surveys, had not only been seen since the Usul-i Mimari-i Osmani of 1873, but also it was a first in domestic architecture studies. Realizing that the Modern Movement was distinguished by its emphasis on modern means and styles of habitation and therefore on modern housing, Eldem wanted to base modern Turkish architecture on the same foundation. As a result, he developed a ?Turkish house? typology and intended to establish this static typology as a historical fact as well as the basis of a modern Turkish architecture. This typological method, designed and circumscribed by Eldem, always constituted the main framework for the works of his successors.Before Eldem?s idealized ?Turkish house?, attitudes to westernize Ottoman or Turkish architecture will be mentioned briefly. To do that, the notion of architectural idealization will be shown in the history of Western architecture, that is, in its birth-place. This will be a summarized periodical investigation, which will help to show that idealization phenomenon stemmed from the desire to preserve certain architectural principles and that surveying and restitution techniques were used for this purpose.In the second and third chapters, the footprints of the adaptation of idealization phenomenon in Turkish architecture will be investigated. It will be tried to show how the notion of ?ideal?, which did not exist in Ottoman architecture in theoretical level, had transformed into the idealization phenomenon through the wave of Westernization of architectural theory in late Ottoman architecture. After that, dissolution of the semi-theoretical structure of the late-Ottoman architecture in the Republican period will be discussed, and the reason why the search for references for national style in monumental architectural heritage was replaced by domestic architectural heritage.In the fourth chapter, the academic research on the ?Turkish house? will be discussed; the fact that this disciplinary area had analyzed the elements of a typology through causal relationships will be questioned. It will also be discussed if such academic research continues the idealization of an authentic and local ?Turkish house? by means of focusing on local climatological, cultural, material and formal conditions.The Conclusion will be reserved for the criticism of the static reading of traditional domestic culture. Finally, it will be questioned if Eldem?s structural and spatial reading of the ?Turkish house? as an authentic and local composition of certain elements, which had changed in time but preserved their essence, is still enough for understanding this very rich heritage.Keywords: Idealization, ?Turkish house?, Architectural Survey Drawing,Sedad Hakkı Eldem, Typology