Kentlerde kamu mülklerinin satışı ve devlet eliyle kentsel rant üretimi: İstanbul örneği

Abstract

Bu çalışma Türkiye kentleşme pratiğinden hareketle bugün gelinen noktada, kentsel rant algısının değişimi ve rantların paylaşımı sürecinde kamu mülkiyetinin ve kent planlamanın rolünü tartışmaktadır. Türkiye kentleşmesinde devletin kentsel rant elde etme sürecinde değişen rolü ile birlikte; kentlerde kamu mülklerinin satışı, özelleştirmeler, planlamanın bu süreçteki meşrulaştırıcı rolü ve kentsel rantın bölüşüm ve paylaşımı üzerine yapılan tartışmalar çalışmanın ana eksenini belirlemektedir.Çalışmada irdelenen rant kavramı, kuramın ilk eserlerini ortaya koyan A. Smith ve D. Ricardo'nun teorisine eleştirel bir anlayış ile yaklaşarak rantı kategorize eden Marksist yaklaşımın çizgisinde; kentsel topraktaki kamu mülkiyeti üzerinden irdelenmektedir. Marx'ın tanımladığı şekli ile kentsel topraktaki kamu mülklerinin satışı ile birlikte ortaya çıkan mutlak rant değeri yanında, planlama marifetiyle kentsel toprağın değeri arttırılarak oluşan farklılık rantının toplamı; özelleşen araziler üzerindeki yeni rant değerini oluşturmaktadır. Bu yeni modelde kamu mülklerinin özelleşmesi ve planlamanın yarattığı ek yapılaşma hakları ile oluşan rant değeri, kentlerde görülen özelleştirme mantığının da ana çerçevesini oluşturmaktadır.Özellikle Türkiye'nin hızlı bir şekilde 1980 sonrası yaşamaya başladığı özelleştirmeler, kaçınılmaz olarak kentlerde de kendini göstermiş ve kentlerde yaşanan bu sürecin sonucunda; planlama kavramının yeni bir işlevi daha yaratılmıştır. Planlamanın bu yeni işlevi ise kendini, kamu mülkleri üzerinde kamunun gerçekleştirdiği plan değişiklikleri ile yaratılan rant değeri artışları olarak göstermektedir. Türkiye kentleşmesinde modernleşme hareketlerinin başlaması ile birlikte, kentlerde düzenleyici bir işlem olarak var olmaya başlayan planlama; az gelişmiş ülke modeli içerisinde sürekli olarak meşrulaştırıcı ve her dönem içerisinde dönemin özgün koşullarına bağlı olarak düzenleyici bir işlev üstlenmiştir. Bugün gelinen noktada ise planlama, imar planı değişiklikleri ile rant üretimini kolaylaştıran ve ayrıcalıklı imar hakları ile rant değerini yükselten yeni bir görev daha üstlenmiştir.Bahsedilen tüm bu kavramların kentte değişen anlamlarını ortaya koymaya çalışan çalışmanın ana hedefi ise, kamu mülkiyetindeki kentsel toprağın satışı ile oluşan mutlak rant ve bu ranta kamunun tasarrufunda olan kentsel planlama marifetiyle eklenen farklılık rantının, kentsel toprağa kazandırdığı çifte rant karakterini irdelemektir.

This study discusses the roles of public property and urban planning in the changing perception of urban rent and rentsharing process under the current situation. The main axis of the study is the changing role of state in the process of rentgaining in the urban space; and together with this, discussions around the selling of public property in cities, privatization and the legitimizing role of urban planning. The concept rent -limited with the case of public property on urban land- is analyzed under the light of Marxist criticism on the approaches of first rent theoreticians, A. Smith and D. Ricardo. According to Marx, the new rent value of the privatized urban land consists of the absolute rent value created through the selling of public land and difference rent created through increase of land value by the help of urban planning. In his new model, the rent value formed by the privatization of public land with as well as by the new construction rights created by planning compose the main frame of the logic of privatization in the urban spaces. Especially following the 1980s, privatization in the urban space has been presented as an inevitable practice and at the end of a very rapid privatization process, the concept of planning is furnished by a new function. This new function appears in the increasing rent values by urban plan changes following privatization of public lands. Starting as a regulatory transaction during the modernization process of cities, the urban planning has always been instrumentalised as a legitimizing tool and functioned as a regulatory practice parallel to developing countries model. In the current situation urban planning seems to be gained another function, that is, facilitating the production of rent via development plans and creating privileged rights of construction. The aim of this study is to analyze dual character of urban rent, created by the selling of public urban land and urban planning practices, and the same time to discuss the new meanings of all these concepts under the current conditions.