Geleneksel Ayvalık konut mimarisinde kapı ve kapı tokmaklarının tipolojisi

Abstract

Balıkesir il sınırları içinde Ayvalık ilçesinde yer alan tarihi Ayvalık evleri, geleneksel kent dokusunu oluşturmaktadır. Bu evlerin kent dokusunu oluşturulmasında cepheler en büyük unsurlardan biridir. Aynı karakteristik özelliklere sahip cephelerde ise en önemli cephe elamanı kapılardır. Mimarinin vurgulayıcı bir öğesi olan kapılar, dönem mimarisini ve yaşayanların refah düzeyinin anlaşılmasını sağlamaktadır.Çalışma, XIX. ve XX. YY'da sosyal ve ekonomik olarak önemli yerleşme yeri olan Ayvalık'ın, 132 adet geleneksel konutun haritalama yöntemi ile incelenmesinden oluşmaktadır. İncelenen tüm kapılar, cepheler üzerine konumlanma biçimleri, malzeme ve süsleme özelliklerine detaylarına göre değerlendirilmiştir. Değerlendirmeler envanter haline getirilmiştir.Kapılar üzerinde yer alan kapı tokmakları, farklı anlamsal ifadelere sahiptir. Konutlarda yaşayanların ekonomik durumlarını, sosyal ve kültürel düzeyleri hakkında fikir veren kapı tokmakları, şekillerine göre sınıflandırılmıştır. Genel olarak karşılaşılan geometrik biçimli, kadın yüzü formlu, kadın eli biçimli ve bitkisel formlu kapı tokmakları Anadolu'nun farklı bölgelerinde de karşımıza çıkmaktadır. 20. yüzyılın başlarına kadar tarihlendirilen oldukça zengin bir katalog sunan geleneksel Ayvalık evlerinin kapı ve kapı tokmakları, bu tez için ilham kaynağı olmuştur. Tezin birinci bölümünde literatür taraması yapılmıştır. Kapılar ve kapı tokmakları ile ilgili farklı bölgelerde yapılan çalışmalardan bahsedilmiştir. İkinci bölümde, Ayvalık'ın konumu, coğrafyası ve ilk yerleşimden günümüze kadar olan tarihi süreci anlatılmaktadır. Üçüncü bölümde ise Ayvalık geleneksel konut mimarisinin özelliklerinden ve cephe elemanlarından bahsedilmiştir. Tezin dördüncü bölümünde Ayvalık'ta alan çalışması olarak seçilen bölgelerin tanımlanması ve alanla ilgili analizler yapılmıştır. Beşinci bölümde ise Ayvalık kapı tipolojilerinden ve kapıların konumlarına göre sınıflandırılmasından bahsedilirken, altıncı bölümde kapı tokmaklarının özellikleri ve anlamsal ifadeleri anlatılmıştır. Ayvalık ilçesinde seçilen bölgelerde incelenen 132 adet geleneksel konutun, kapı ve kapı tokmaklarının analizleri yapılmış, her bir yapı için envanter çalışmaları elde edilmiştir. Sonuç bölümünde ise envanter olarak hazırlanan kapı ve kapı tokmaklarının sosyal ve ekonomik yaşamla bağlantısı kurulmuştur. Analiz bulguları, dönemin sosyal yaşamı ile ilişkilendirilmiştir. Bütün kapılar cephe üzerinde yer aldıkları konum, yapıldıkları malzeme, süsleme özelliklerine göre değerlendirilirken, kapı tokmakları da biçimlerine ve yapım malzemesine göre değerlendirilmiştir. Kapı tokmakları, geometrik formlu kapı tokmakları, bitkisel formlu kapı tokmakları, insan eli biçimli kapı tokmakları, kadın yüzü formlu kapı tokmakları, hayvan figürlü kapı tokmakları ve armut biçimli kapı tokmakları sınıflandırması dikkate alınarak tespit edilmiştir. Çeşitli formlarda olan kapı tokmaklarının, önceki dönemlere ait yaşantılarla bağlantıları kurularak, farklı anlamlar içerdiği araştırılmıştır.Anahtar Kelimeler: Ayvalık, kapılar, kapı tokmakları, anlam, ifade

The historical Ayvalık houses located in Ayvalık District within the borders of Balıkesir province constitute the traditional city texture. The facades are one of the biggest elements in the formation of the urban texture of these houses. On the facades with the same characteristic features, the most important facade element is the doors. The doors which are the most important elements of the ring that form the architecture, enable us to understand the architecture of the period and the level of welfare of the living.In study consists of the survey of, Ayvalık which is a social and economically important settlement place in the 19th and 20th centuries, 132 traditional houses with the mapping method. All the doors we examined were evaluated according to their location on the facades, material and ornamental details. Evaluations were made into inventory. Door knobs on the doors are used as a means of different semantic expression. The door knobs that give ideas about the economical situation, social and cultural levels of residents are classified according to their form. The door knobs which are generally encountered in geometric form, women's fare form, women's hand form and herbal form, appear in different regions of Anatolia. Traditional Ayvalık houses' doors and door knockers which present quite substantial inventories that are dated back untill the early part of eighteenth century are an inspiration for thesis.In the first part of thesis, it was made a literature review. It is referred that the studies hold in different regions about door- door knockers in the second part, it is told location, geography and historical development from past to now of Ayvalık. In the third part, it is referred to features of traditional Ayvalık domestic architecture and facade elements. In the fourth part of the thesis have been mentioned the definition of the regions selected for the field study in Ayvalık and the analysis related to the field. When it is mentioned about Ayvalık door typology and classification of doors according to location in the fifth part of thesis, the features of door knockers and the lexical significations are told in the sixth part.Door and door knockers were analyzed. Inventory studies were obtained for each structure for 132 traditional houses in selected districts in Ayvalık. In the conclusion part, some comments are made about inventories of doors and door knockers and their relationship with social and economic life. Research findings were associated with the social life of that era. When all doors are evaluated according to their frontal location, structural material and trimming features, the door knockers are evaluated according to morphology and construction materials. Door knockers, geometric shaped door knockers, herbal shaped door knockers, human hand shaped door knockers, woman's face shaped door knockers, animal figure door knockers and pear shaped door knockers have been identified in these regions. The door knockers of various forms were investigated and contained different meanings. The door knobs in various forms have been connected with the experiences of previous periods, different meanings had investigated. In the seventh part of thesis there are inventories which include the analysis of two hundred traditional house, their doors and door knockers that we made.Keywords: Ayvalık, doors, door knockers, meaning, expression