Bâyezîd-i Bistâmî ve Tasavvuf Anlayışı

Abstract

Ebû Yezîd Tayfûr b. Îsâ b. Surûşân (ö. 234/848 [?]), Türk tasavvuf edebiyatı ve kültüründeki yaygın haliyle Bâyezîd-i Bistâmî hicri üçüncü asırda yaşamış sûfîlerden biridir. Bistâm'ın Mobedan adlı bir kasabasında doğan Bâyezîd-i Bistâmî bu coğrafyada yetişmiştir. Kaynaklarda birçok üstada hizmet ettiği bilgisi olmakla birlikte, Ca'fer es-Sâdık (ö. 148/765) ve Ebû Ali es-Sindî kendisine hocalık eden isimler olarak karşımıza çıkmaktadır.Bâyezîd-i Bistâmî, Melâmet ve fütüvvet anlayışının hâkim olduğu Nîşâbur tasavvuf ekolünün önemli isimlerinden biridir. Ayrıca tasavvufun zühd, tevekkül, riyazet, mücâhede, sekr, fenâ ve tevhîd gibi önemli konularında ortaya koyduğu öğretisiyle ilk dönem sûfîleri arasında önemli bir yere sahiptir. Kendi yaşadığı dönem ve çevrenin tasavvufî akımlarından haberdar bir şekilde, zühd ve tevekkül gibi konularda eleştirel ifadeler de kullanan Bâyezîd-i Bistâmî, tasavvufun kurucu isimlerinden biri olarak karşımıza çıkmaktadır.Bâyezîd-i Bistâmî erken dönemde şatahâtı ile de öne çıkan bir sûfîdir. Bâyezîd-i Bistâmî'nin şatahâtı ve tevhîd, marifet gibi konulardaki sözleri bazı oryantalistlerce tasavvuf üzerindeki Hint mistisizmi etkisi iddiasını temellendirmek için ele alınmıştır. Kaynaklarda hatırı sayılır miktarda şatahâtına ulaşabildiğimiz Bâyezîd-i Bistâmî, bu sözleri sebebiyle gerek yaşadığı dönemde gerek sonraki dönemlerde eleştirilere hedef olmuştur. Bâyezîd-i Bistâmî şatahâtındaki iddialı sözleri hulûl ve ittihat iddiası olarak değerlendirilmiş ve bu gerekçeyle bazı âlimlerce sert bir şekilde eleştirilmiştir. Yine bu sözler sebebiyle bazı tasavvuf ehli tarafından da tenkit edilen Bâyezîd-i Bistâmî, zaman zaman bu sözlerinde hatalı bulunmuştur. Ayrıca bazı sûfîlerce Bâyezîd-i Bistâmî'nin bu söylemleri, kendisinin sekr ve telvîn ehli olarak addedilmesine sebep olmuştur. Ancak tasavvuf ehlinin gerek Bâyezîd-i Bistâmî'nin gerek diğer sûfîlerin şatahâtına karşı genel tavırları, bu sözleri tevil etmek yönünde olmuştur. Bu noktada Ruzbihân Baklî'nin (ö. 606/1209) şatahât şerhleri, Bâyezîd-i Bistâmî'nin söz ve halini anlamak hususunda önemli bir kaynaktır.

Abu Yazid b. Tayfur b. Isa al-Bistami or `Bâyezîd-i Bistami` with more common use in Turkish Sufi literature, was one of the first sufis, who lived in third century after the hegira. He was born in a town called Mobedan, which was in Bistam, and he grew up there. He took lessons from several masters and served them. The names of these masters are unknown but the names of Jafar al-Sadiq (d. 148/765) and Abu Ali al-Sindi are noted in sources.Abu Yazid was the one of the leading sufis of the school of Nishabur, which was known with their futuwwat (spiritual chivalry) and malamati doctrines. Also he was one of the leading sufis of the early era of sufism with his sayings in zuhd, tawakkul, mujahada, sukr, fana and tawhid. He was aware of the sûfî trends and arguments in his era, he criticized these approaches in zuhd and tawakkul. So with his sufi identity, he was one of the founder sufis of the tasawwuf.Also, Abu Yazid became famous with his shatahat (ecstatic expression) in early times of tasawwuf too. And because of his shatahat and statements about tawhid, some of the orientalist argued Abu Yazid's role in possible Indian influence in tasawwuf. As an owner of respectable amount of shatahat, Abu Yazid was criticised in his era and the following eras by the scholars and the some sufis, because of his statements. Scholars criticized his statements for alleged incarnation and ittihad. And for some of the sufis, Abu Yazid was wrong in his statements. And they claimed his sukr (intoxication) and unstable condition in his sulūk because of his statements. But the major approach in tasawwuf to the sufis like Abu Yazid and his shatahat, is explaining their condition and annotate these shatahat. At this point, as an annotator of shatahat, Ruzbihân Baqli's (d. 606/1209) annotations to Abu Yazid's statements and his condition, are so important as a source material.