İran maliye tarihinde devlet gelir ve harcamaları

Abstract

`İran Maliye Tarihinde Devlet Gelir ve Harcamaları` Adlı Tezin özeti Bu tezde İran malî tarihinde devlet gelirlerinin ve harcamalarının gelişimi ele alınmaktadır. önce; Akameneşiler döneminden itibaren son hanedan olan Pehlevilere kadar İran toprakları üzerinde kurulan devletlerin uyguladıkları vergi sistemi incelenmiştir. Bu vergilerin başlıcaları; tarımsal ürünler üzerinden aynî ve nakdî olarak alınan herak ve haraç vergisi, ayrıca öşür, hayvan vergisi, baş vergisi, cizye vergisi, esnaf ve zanaatkarlar vergisi, maden vergisi, yol ve gümrük vergisi idi. Belirtilen vergi türlerinden başka farklı adlar altında olmak üzere bir çok vergi ve resimin (ihracat, hariciyat, avarız` gibi) alındığı da bilinmektedir. Vergi gelirlerinden başka, hemen bütün dönemlerde devlet gelirleri içinde önemli bir yer işgal eden diğer gelir kalemleri; savaşlar sonucunda elde edilen ganimetler, devlet tarafından el konulan sahipsiz veya asilerin mal varlıkları ve devlet yöneticilerine verilen hediyeler idi.- 2 - İran tarihinde, devlet işleri divan denilen kurumlar tarafından yerine getirilmekteydi. Farklı dönemlerde divan-î haraç, divan-î israf ve divan-î memalik gibi malî kurumların başlıca görevleri; uygulanan vergilerden elde edilen aynî ve nakdî gelirleri toplamak ve ilgili hesapları tutmak idi. Çeşitli gelir kaynaklarıma uygulanacak vergilerin oranını saptamak ve yerel harcamaların gerçekleştirilmesi için gerekli olan gelir miktarını belirtmek adı geçen divanların başlıca görevleri idi. Divanlar bunun yanında, devletin genel faaliyetlerini izlemek, malî işlemlerin merkezden verilen emirler doğrultusunda uygulanıp uygulanmadığını araştırmak, başlıca malî görevliler olan kâtip (müstofi ve amarkâr gibi) ve tahsildarların (masker ve amil gibi ) faaliyetlerini denetlemek ve çeşitli gelir kaynaklarını araştırmak gibi görevleri de yürütmekteydiler. Ayrıca, hükümdarlara ait olan.emlak ve toprakların idaresi, bu varlıklardan elde edilen gelirlerin toplanması ve ilgili hesapların tutulması, divan-î has denilen kurum tarafından gerçekleştirilmekteydi. Uygulanan vergi gelirlerinin başlıca özellikleri; tarıma dayalı olmaları, daha çok aynî şekilde toplanmaları, toplam gayrisafi hasıla üzerinden alınmaları ve sabit oranlı olmaları idi.- 3 - Vergilendirme düzeninde göze çarpan en önemli hususlar; genellik prensibine uyulmaması, asgari bir gelir düzeyinin vergi dışı tutulmaması, vergilerin tayininde dağıtma usulünün esas alınması, çeşitli gelir kaynaklarından elde edilen kazanç ve iratların biribirinden ayrı olarak vergilendirilmesi ve vergilerin iltizam usulüne göre toplanmasıdır. Eyaletlerde toplanan vergi gelirlerinden, yerel harcamaların gerçekleştirilmesi için gereken pay ayrıldıktan sonra kalan safi miktarın hazineye gönderilmesi nedeniyle, devlet harcamalarının büyük bir bölümü doğrudan doğruya eyaletler tarafından gerçekleştirilmekteydi. Devlet harcamalarının başlıca türleri; genel idare, savunma ve saray harcamaları idi. Genel idare harcamalarının tümüne yakın bölümünün merkezi hazine tarafından nekden gerçekleştirilmesine karşın, savunma harcamalarının büyük bir bölümü ikta düzenine göre karşılanmaktaydı. Geçmiş dönemlerde toplanan vergilerin çok az bir bölümü kamusal hizmetlerin gerçekleştirilmesinde kulla-_ 4 - nılmıştır. Kamu gelirleri, toplumsal ihtiyaçların giderilmesinden çok, egemen sınıftan olanların ihtiyaçlarına yönelik olarak sarfedilmiş veya padişah hazinelerinde birikmiştir. Harcamaların yapısında göze çarpan başlıca özellikler; yatırım, eğitim ve sağlık hizmetlerine yönelik harcamaların çok düşük bir düzeyde olmaları ve saray harcamalarının büyük rakamlara ulaşmasıdır. Geçmiş dönemin malî uygulamaları, bugünkü anlamda bir malî sistemin mevcut olmadığını göstermektedir. Genel bir bütçenin yerine, eyalet bütçelerinin uygulanması, gelir ve harcamalar arasında herhangi bir denklik ve merkezi örgütlenmenin mevcut olmayışı, harcamaların ger- çekleştirilmesinde malî mükellefiyet ile birlikte bedeni mükellefiyetin de uygulanması malî sistemin başlıca özelliklerindendir. Saeed Karimi Petanlar