Kaydî paranın iktisadi açıdan incelenmesi

Abstract

ÖZET Birinci bölüm kaydî paranın genel niteliklerine ayrılmıştır. Kaydî para somut bir varlığa sahip olmayan, sadece bankaların defterlerine alacak ve borç kaydı düşülmek suretiyle yaratılan bir mübadele aracıdır. Kaydî para ticaret bankalarındaki vadesiz mevduatlardan oluşur. Vadesiz mevduatın mübadele aracı olabilmesi için çeke tâbi olması gerekir. Çek sadece vadesiz mevduatın para fonksiyonunu görmesini sağlayan bir araçtır. Kaydî para bankalar sistemi tarafından yaratılır. Ancak bankaların kaydî para yaratma imkânları hemen her ülkede yasalarla sınırlandırılmıştır. Bankalar mevduatlarının belli bir kısmını rezerv olarak bulundurmak zorundadırlar. Vadesiz mevduat başlıca iki yoldan meydana gelir: 1) Halkın bankaya para yatırıp mevduat hesabı açtırması. 2) Banka tarafından müşteriye kredi verilmesi, kredinin nakden çekilmeyip çekle kullanılması ve bu çeklerin hesaba alacak kaydettirilerek tahsil edilmesidir. Kaydî para arzını etkileyen faktörler üç kısımda ele alınabilir: 1) Halkın devranış biçimi ve gelir seviyesi. 2) Ülkedeki kâğıt para miktarı. 3) Bankalar sisteminin uyguladığı karşılık oranlarıdır. Günümüzde, iktisaden gelişmiş ekonomilerde, özellikle büyük meblâğlı ödemelerin çoğunluğu, çek aracılığıyla gerçekleştirilmektedir. Çek, bir bankaya, belirli (bir kişi veya çekiII tanıyana belirli bir miktarda paranın ödenmesini bildirmektir. Ülkemizde ödenecek çekler ancak bir banka üzerine keşide edilebilir. Çekte vâde yoktur. Çek, kısa ömürlü bir ödeme aracı dır. Anglo-Sakson ülkelerinde büyük bir tedavül hacmine sahip tir. Kaydî para aracılığıyla yapılmış bir ödemenin meydana - - gelmesi için çekte yazılı tutarın leh dara nakit olarak ödenmeyip bir banka hesabına alacak olarak kaydedilmesi gerekir. Çek tedavülünün ilk yayıldığı ülke, İngiltere` dir. Çek kullanımının başlangıcı 17. yüzyıla.kadar 'gitmekte ise de yaygın bir hal alması 19. yüzyıla kadar sürmüştür. Çek konusunu incelerken başlıca çek çeşitlerini adi çek çizgili çek, tasdikli çek, bloke çek, sirküler çek, kasa çeki, seyahat çeki, dökumanter.çek ve posta çeki olarak sınıflandırıp ele almak mümkündür. Virman da çek gibi bir ödeme emridir. Ancak virmanın banka tarafından nakden ödenmesi söz konusu değildir. Kredi kartları, 20. yüzyılın ikinci yarısında ortaya. atılmıştır. Günlük satın almalarda, efektif ve çek kullanılmasını azaltmayı amaçlayan Ödeme şeklidir. Dünya bankacılığında ödeme mekanizmalarının en son örneği ödemelerin kompüturize edilmesidir. Bu sistem, çekli siste göre daha basit, zaman tasarrufu sağlayan ve daha az kağıt tüketimine yol açan bir sistemdir. Çek kullanımının ödeme aracı olarak banknota üstünlüğüIII şu sebeplerden ileri gelmektedir: Çek kullanımı kişiyi üzerin de para taşımaktan, paranın kaybolma, çalınma tehlikesinden kurtarır. Büyük tutardaki paraların transferini çok kısa süre de gerçekleştirebilir. Bankalarda vezne işlerini azaltır. Çek kullanan kişiler veznedarlık işini bankaya yaptırarak bu işin külfetinden kurtulurlar. Çek kullanımının yaygınlaşmasının önemi bankalar açısından iki noktada toplanmaktadır: 1) Mevduat artışını hızlandırması: Bu da iki yolla sağlanır. Birinci, ödemelerde kullanılacak fonların bankalardaki çeke tâbi mevduat hesaplarına yatırılmasına. ikincisi, bankaların krediler aracılığıyla daha büyük nisbette mevduat yaratmalarıdır. 2) Banka parasının bankalar için ucuz bir kaynak olması: Buna yol açan birinci neden likiditeyi idamenin maliyeti ile ilgilidir, ikinci neden, bu kaynağın çekle ödeme alışkanlığı yayıldıktan sonra, kendiliğinden, bankalara gelmesidir. Vadesiz mevduatların ve hesap kullanma araçlarının yaygın olarak kullanıldığı Anglo-Saksun ülkelerine bakıldığı zaman, ABD ve diğer pek çok ülkede vadesiz mevduata faiz ödenmediği görülür. ABD de tasdikli çek kullanımı oldukça yaygındır, ingiltere'de ise iki tip çek mevcuttur: Adi çek, çizgili çek. Türkiye açısından kaydî para kullanımı ile ilgili çeşitli sorunlar mevcuttur. Kişiler, bankalar ve ekonomi yönünden büyük Önem taşıyan kaydî para kullanımını sınırlayan bazı etkenler söz konusudur. Bunlar, ortalama genel kültür seviyesininIV düşüklüğü, çeşitli alışkanlıklar ve. çekin cezaî korunmasına kanunlarımızda gereği gibi yer verilmemiş olmasıdır, ikinci bölümde, bu sorunlar ve alınması gerekli önlemler üzerinde durulmuştur. 3167 sayılı `Çekle Ödemelerin Düzenlenmesi ve Çek Hamillerinin Korunması Hakkında Kanun`, özellikle karşılıksız çek keşidesi suçunu ilk kez düzenleyerek, Türk Ceza Kanununun dolandırıcılık.hükümle r inden ayırmıştır. Kanunun temel amacı çek kullanımının sağlıklı bir şekilde yerine getirilmesini sağlamak ve çek hamilini korumaktır. Türkiye'de henüz yaygınlaşmamış olan çek kullanma alış kanlığının teşvik edilebilmesi için çeşitli tedbirler düşünülebilir. Ancak çek kullanma alışkanlığının ülkelerin iktisadî gelişmeleri doğrultusunda artacağı söylenebilir. Bu alışkanlığı sağlamak için başvurulması gereken tedbirler şöyle özetlenebilir. Tasdikli çek usulünün kabulü, karşılıksız çek çekilmesi, çekte tahrifat yapılması ve diğer suçlar için ağır yaptırımlar konması, halk ile bankalar arasındaki ilişkilerin yeteri kadar kuvvetli ölmesi. Çek kullanma alışkanlığının geliştirilmesinde gösterilecek çabalar tüm bankacılık sistemi tarafından toplu ve aynı zamanda yapılmalıdır. Üçüncü bölümde kaydî paranın para politikten açısından önemi üzerinde durulmuştur. Para politikasının istenilen amaca ulaşmasında, para politikası araçlarının uygulandığı iktisadî vasıtaların nisbi büyüklüğü etkin rol oynamaktadır. Toplam para-v- arzı içinde kaydî parama kapsadığı alan ne kadar büyük olursa mevduat karşılığı oranının değiştirilmesi, para arzı üzerinde o derece etkili olur. Kaydî paranın iddihar edilememesi ulusal ekonomi yönünden çek kullanımının önemini arttırmaktadır. Kay dî para hacminin genişlemesi, efektif talepde dalgalanmalara ve bunun sonucunda dengesizliklere yol açan iddihar ve iddiharın çözülmesi olaylarını azaltacaktır. Kaydî para miktarındaki nisbî artışın para arzı artışını hızlandırıp, hızlandırmayacağı, enflasyonist baskılar yaratıp yaratmayacağı büyük ölçüde Merkez Bankasının mevduat karşılıkları aletini kullanma derecesine bağlıdır.