Toplu iş sözleşmesinin normatif hükümlerinin yorumu

Abstract

Günümüzde üçüncü kişi yararına sözleşme benzeri bir sözleş me tipi olan tüplü iş sözleşmesi, işçi sendikası ile işveren sendi kası veya sendika üyesi olmayan işveren arasındaki hukuki ilişkileri düzenleyen en önemli faktör `olmuştur. Toplu iş sözleşmesi, sözleşme ile bağlı olan üçünteü kişile rin hizmet akitlerine doğrudan doğruya ve emredici olarak etki eder ve asgari muhtevayı tespit eder. Hukuk normları koyma özelliği, top lu iş sözleşmesini özel hukukun en önemli müesseselerinden biri yap mıştır. Aslen bir sözleşme olması, kısmen de normatif bir etki gös termesi sebebiyle bu müessesenin yorumlanması yollarının araştırılma sı oldukça ilginç olacaktır. Nitekim, toplu iş sözleşmesinin yorumlanması konusunda, mah kemelerin şimdiye kadar vermiş olduğu kararlar incelendiğinde orta ya iki önemli sonuç çıkmaktadır : İlk sonuç, yorum problemlerinin, genellikle toplu iş sözleşmesinin normatif kısmından kaynaklanmaları; ikinci sonuç ise toplu iş sözleşmesinin vasıflarına uygun bir yorum öğretisinin henüz geliştirilememiş olmasıdır..İşte bu yüzden, bu çalışmada toplu iş sözleşmesinin normatif hükümlerinden kaynaklanan problemleri ortadan kaldırmak amacıyla, mev cut bulunan yorum esasları araştırılmış ve bu esasların ışığında top lu iş sözleşmesinin normatif hükümlerinin yorumunda ortaya çıkan yo rum metûdu uyuşmazlığına bir çözüm getirilmeye çalışılmıştır., Öncelikle, toplu iş sözleşmesi, Alman Hukuku ile mukayeseli olarak genel hatlarıyla incelenmiş, sözleşmenin tanımı yapılmış, muh tevası ve hukuki niteliği tespit edilmiştir. Buna göre :- Toplu iş sözleşmesi. kanunen tespit edilen usul çerçevesin de yetkili kılınan bir işçi sendikası ile bir işveren sendikası ara sında veya sendika üyesi olmayan işveren arasında, tarafların İş Hukukuna ilişkin hak ve borçlarının ve hizmet akdinin yapılması, muhtevası ve sona ermesiyle ilgili hükümlerin saptandığı ve düzen lendiği, sözleşmenin uygulanması ve denetimi ile uyuşmazlıkların çözüm yollarına ilişkin hükümleri de içerebilen yazılı bir sözleş medir. -Toplu iş sözleşmesi, muhteva itibariyle hem normatif-düzenle- $ici, hem de borç doğurucu nitelikte hükümler içeren çifte karakter li bir sözleşmedir. Sözleşmenin normatif-düzenleyici kısmında, hiz met akdinin yapılması, muhtevası.ve sona ermesiyle ilgili hususlar düzenlenir. Normatif kısımda yer alan hükümler, kural olarak, hizmet akitleri üzerinde hem zorlayıcı, hem de tamamlayıcı bir etki yapar lar ve üçüncü kişileri de bağlarlar. Eu özellikleri sebebiyle norma tif kısım, toplu iş sözleşmesinin zorunlu bir unsurunu oluşturmakta dır. Toplu iş sözleşmesinin borç doğurucu kısmında. ise tarafların karşılıklı olarak yaptıkları hak ve borç doğurucu düzenlemeler yer almaktadır. Kanun metninde, bu düzenlemelerin toplu iş sözleşmesin de yer almasının, normatif kısmın aksine ihtiyari olduğu ifade edil miştir. Bu hükümler, toplu iş sözleşmesi sona erince kendiliğinden sona ererler; normatif hükümler gibi hizmet sözleşmesi olarak devam et mezler. -.Toplu işsözleşmesi, hukuki niteliği itibariyle iş hukukuna özgü karma bir özel hukuk sözleşmesidir. Daha sonraki bölümlerde, toplu iş sözleşmesinin yorumundaki metod uyuşmazlığı ele alınmış ve mukayeseli bir inceleme ile sözleş menin normatif hükümlerinin yorumunda kullanılacak yorum metodunun belirlenmesine çalışılmıştır. Toplu iş sözleşmesinin karma nitelik taşıması ve normatif ve borç doğurucu kısımlarının farklı özellikler - ıı -içermesi sebebiyle, bu kısımların yorumunun da farklı şekillerde yapılması gerektiği vurgulanmaktadır. Toplu iş sözleşmesi, bu durum da sözleşme yorumu ile kanun yorumu metodlarının yarattığı uyuşmaz lığın ortasında kalmaktadır. Yorum metodunun tayininde çıkan bu uyuş mazlık, Alman Anayasa mahkemesinin, kararlarında kanunun objektif yarum esası ile yorumlanması ilkesini getirmesiyle büyük ölçüde azal mıştır. Nitekim, toplu iş sözleşmesinin normatif kısmının da, bir kanun gibi üçüncü kişilere etki etmekte ve onları bağlamakta olması, uygulamada ve doktrinde bu s'özleşmenin normatif hükümlerinin yoru munda kanun yorumu kurallarını esas alan objektif metodun kullanıl ması görüşünde birleşilmesine yal açmıştır. Ancak toplu iş sözleşme sinin karma niteliğini benimseyen ve normatif hükümleri maddi anlam da yasa hükmü olarak niteleyen ve bu hükümlerin yorumunda kanun yoru mu esaslarının uygulanması gerektiği görüşünü savunan objektivist çoğunluğun yanında, toplu iş sözleşmesinin karma niteliğini reddeden ve onu bir sözleşme olarak gören ve normatif hükümlerin de klâsik birer sözleşme hükmü olduğundan hareketle bu hükümlerin yorumunda sözleşme yorumu esaslarının uygulanması gerektiğini savunan sübjektivist bir azınlık da vardır. Ancak her iki görüşün savunucuları, normatif hükümlerin yoru munda temel aldıkları kriterleri tespit ederken, toplu iş sözleşme- mesinin hukuki niteliğini gözerdi etmektedirler. Zira, toplu iş sözleşme sinin klasik bir özel hukuk sözleşmesi olmadığı karroe niteliğinden anla şılmakta ve bunun yanında normatif hükümlerin kanun hükümlarine nazaran farklı bir yapıda olduğu da kendini göstermektedir. Toplu iş sözleşmesi, her ne kadar normatif hükümler içermektey- se de herşeyden önce bir sözleşmedir. Bu yüzden, toplu iş sözleşmesi nin normatif hükümlerinin yorumunda, taraf iradelerini araştıran söz leşme yorumu kurallarına ihtiyaç duyulacağı şüphesizdir. Nitekim, kanun vnrumunda da lafzın açık olmaması halinde, tarafların metne yansımış iradelerinin araştırılması yoluna gidilmektedir. İşte, bu rada sözleşme yorumu ile kanun yorumu arasında ortak bir nokta orta ya çıkmış olmaktadır. Ancak, tarafların iradeleri araştırılırken her iki yorum metodunun nasıl kullanılacağı, doktrinde henüz hukuki bir temele oturtulamamıştır. - ııı -Bu nedenle, bu çalışmada yorum alanında çıkan metDd uyuşmaz lığının ortadan kaldırılması amacıyla, yeni bir yorum kriteri geliş tirilmiş ve bu da yorum uyuşmazlığının hangi düzeyde, diğer bir ifade ile kimler arasında çıktığının araştırılması olarak belirlen miştir. Diğer bir bölümde deımui<&yeseli Qir şekilde genel kanun yo rumu esasları ve toplu iş sözleşmesine özgü özel yorum esasları ince lenmiş ve şu sonqclara varılmıştır : -Toplu iş sözleşmesinin normatif hükümlerinin yorumunda, önce likle normun lâfzının araştırılmasına gidilmekte ve burada metindeki ifadenin gramer kurallarına ve alışılagelmiş dil kullanımına göre açıklanması sağlanmaktadır (Lâfzi yorum). Ancak burada dikkat edile cek husus, bireysel hizmet sözleşmelerinin muhtevasını belirleyen normatif hükümlerin yorumu neticesinde verilecek anlamın f sözleşme metninden çıkarılabilir ve üçüncü kişilerce de bu şekilde anlaşılabi lir olması gerektiğidir. Yani, toplu iş sözleşmesi taraflarının gerçek iradeleri ve dolayısıyla güttükleri gaye ancak metinde açık seçik ifade edilebildiği takdirde yoruma esas teşkil edebilecektir. -Açık olmayan, ortak arzuyu yansıtmayan düzenlemelerin yapıl dığı sıradaki gerçek ve ortak iradelerin ortaya çıkarılması tarihsel yorumla yapılacaktır. Tarihsel yorum esasının uygulanmasıyla, toplu iş sözleşmesi taraflarının normatif hükmün düzenlenmesindeki hare ket noktası da tespit edilmekte ve teleolojik yorumda kolaylık sağ lanmaktadır. Tarihsel yorum yapılırken kullanılacak yorum vasıtaları protokollerdir. Bunlar, toplu iş sözleşmesi taraflarının sözleşme ön cesi öngörüşmeler sırasındaki yazılı irade açıklamalarıdır. Bu irade açıklamaları tarafların gerçek ve ortak arzusunun tespitinde büyük kolaylık sağlayacaklardır. -Bir toplu iş sözleşmesinin amacının tayini, öncelikle taraf ların sözleşmenin yapılması sırasında içinde bulundukları uyuşmaz lık durumunu açık ve seçik ortaya konulmasını şart kılar. Hangi ih tiyaçların toplu iş sözleşmesinin yapılmasına neden olduğunun ve taraf lam bu ihtiyaçları karşılamak için ne gibi düşüncelerle düzen- - iv -lemeler getirdiklerinin araştırılması ve açığa kavuşturulması lâzımdır. Burada sözleşmenin tarihsel gelişiminin yeterli yardı mı sağlayacağı şüphesizdir. Böylece sözleşme metninden doğan bir yorum uyuşmazlığında teleolojik kriterin kullanılması, düzenle me ile güdülen ekonomik ve sosyal amacın ortaya çıkarılmasını sağlayacaktır. -Sistematik yorum yapılırken, bir düzenlemenin kanundaki yerinin ve diğer kanuni düzenlemelerle olan ilişkilerinin araş tırılmasına gidilmektedir. Sistematik yorum, yani sözleşme metni nin ne şekilde derecelendirildiğinin araştırılması, tarafların düşüncelerinin ne yönde ve hangi mantık silsilesi takip edilerek oluştuğunu tespite yarayacak ve tarafların gerçek iradelerinin ortaya çıkarılmasını kolaylaştıracaktır. -Maddi yasa anlamında objektif hukuk kuralları içeren top lu iş sözleşmelerinin yorumunda, bir normun Anayasaya ve emredici kanun hükümlerine ve geçerli olan hukuk prensiplerine aykırı ola rak yorumlanmasına gidilmemelidir. -Anlamı şüpheli görülen bir toplu iş sözleşmesinin, ay m husus ta düzenlemeler getiren bir kanun, tüzük veya yönetmelikteki hukuki düşüncelere uygun olarak yorumlanması kaçınılmazdır. -Toplu iş sözleşmesinin yapılmasından önceki uygulama yoru ma esas alındığı takdirde, sözleşme taraflarının bu uygulamayı bil dikleri ve düzenlemeyi bu geleneksel anlayış içinde yaptıkları far- zedilmeli ve.bu devamlılık arzeden uygulama sözleşme normunun yoru munda dikkate alınmalıdır. Toplu iş sözleşmesinin yapılmasından sonraki uygulama ise, kural olarak. bir sözleşme normunun yorumunda hiç bir anlam ifade etmez. v --Genel yorum esasları ile bir sonuca varılması mümkün olmaz sa, yardımcı bir yorum kuralı olan, işçi lehine yorum tercih edilme lidir. Ancak, burada dikkat edilmesi gereken nokta, İş Hukuku her ne kadar ekonomik yönden zayıf olan işçiyi koruma ihtiyacından doy- muşsa da ve toplu iş sözleşmeleri, kural olarak, işçi lehine hüküm koymak üzere yapılıyorsa da, amacın işçiyi işveren karşısında ha`kim duruma getirmek değil, zıt menfaatler arasında denge kurarak kamu yararını sağlamak olduğudur.` Bu yüzden, işçi lehine yorum yapılırken bu dengenin bozulmamasına özen gösterilmelidir. -Tarafların önceden düşünemedikleri, gözönüne almadıkları yeni durumlar ortaya çıkmışsa; toplu iş sözleşmesi metni açık bir şekilde hakkaniyete aykırı bir sonuç veriyorsa; taraflar durumu önem semiyor veya sırf bu yüzden sözleşmeyi feshi uygun görmüyorlarsa; taraflar toplu iş sözleşmesini değişen şartlara uydurma konusunda anlaşamıyorlarsB ve nihayet hâkimin metne bağlı yorumları makul neticeler vermiyorsa, hâkim bir yardımcı yorum kuralı olan, değişen şartlara uygun yorum ile toplu iş sözleşmesi hükümlerini değişen ilişkilere adapte edecektir. -Toplu iş sözleşmesi taraflarının, sözleşme yapılırken bir hususu düzenlemeyi unutmaları neticesinde meydana gelen bir bilinç siz boşluğun varlığı halinde, hâkim tamamlayıcı yoruma gidebilir. Ancak, sözleşme tarafları bir hususu dikkate almalarına rağmen, bun dan hiçbir sonuç çıkarılamayacağı düşüncesiyle.bir düZEnlems yap- mamışlarsa, ortada bilinçli bir boşluk vardır ve bu boşluk hâkim tarafından doldurulamayacaktır. Son olarak, yorum davası ve kesinleşen yorum kararının nite liği incelenmiş ve şu sonuçlar çıkarılmıştır : -Yorum davasının açılabilmesi için, ortada uygulanmakta olan bir toplu iş sözleşmesinin bulunması ve sözleşmenin yorumunda taraf lar arasında ' bir uyuşmazlığın çıkması gerekmektedir. - vı _-Kesinleşen yorum kararına uymayan taraf, ilgililerden biri nin şikayeti üzerine 30. ODD TL. dan az olmamak üzere ağır para ceza sına mahkum edilir (md.BO). -Tesbite ilişkin yorum davası neticesinde verilecek yorum kararı, hem tarafları hem de üyelerini bağlayacaktır ve toplu iş sözleşmesinin yorumlanan hükmü daha sonra bir eda davasına konu olur sa, hâkim önceki yorum kararını dikkate alarak hüküm verecektir. -Her iki tarafın üyelerinin kesinleşen yoruma aykırı dav ranışları ancak bir ifa veya tazminat davasına neden olabilir (md.6ü/2). vıı -