İran`da yirminci yüzyılda siyasal partiler

Abstract

-1*7- ÖZET İran'ın siyasî tarihinde dönüm noktası sayılan, halkın sosyo ekonomik hayatında önemli değişiklikler yaratan ve meşrutiyet sisteminin kurulmasıyla sonuçlanan ilk hareketler 1905 yılında, geniş halk kitlelerinin katılımı, tüccar ve din ademleri önderliğinde başladı. O tarihe kadar Iran, gerî kalmış b.ir ülke sayılmasına rağmen, henüz yabancı ülkelerin siyasi ve ekonomik egemenliğinin altına girmedi. Iran île Avrupa ülkeleri arasındaki münasebetler yanlız bazı ticari ilişkilerle sınırlı kaldı. Küçük çaplı bu ticari ilişkiler genellikle İran'lı tüccarlarla İngiliz ve Hollanda'lı tüccarlar arasında Fars körfezi kanalıyla yanılmaktaydı.Ondokuzuncu yüzyılın sonlarında ve yirminci yüzyılın başlarında yarlık Rusya'yla İran arasında zaman zaman baş gösteren savaşlar, İran'ın ekonomik elanda zayıflamasına ve daha sonra çökmesine neden oldu. Bu ortamı fırsat bilen ve sözde iran'ın kalkınmasına yardımcı olmak isteyen Rusya, ingiltere, Fransa gibi ülkeler birbirleriyle rekabete girerek, İran pazarında kendilerine en büyük payı elde etmeye çalıştılar. Bunun sonucu olarak Bankacılık, maden işletmeciliği,. '* demiryolu imtiyazı ve posta hlzmetleri gibi, İran ekonomi--1^8- sinin ana damarlarını ellerine geçirmişler ve İran'ı batı ülkelerinin ihtiyacı olan, hammadde deposu haline getirdiler. Bu durumdan rahatsız olan İran'lı tüccar ve din adamları 1905 Rusya devrimininde etkisiyle halkı uyandırmaya başladılar ve çeşitli yürüyüşlerle bu durumu protesto ettiler. Şüphesiz 1905 Rusya devrimi İran Meşrutiyet hareketinin başlamasında büyük bîr rol oynadı. O sıralarda, İran'la Rusya arasında sıkı bir ekonomik ve sosyal işbirliğinin olduğu dikkati çekmektedir. Çeşitli kaynaklara baktığımızda altıbin iki yüz İran'lının Rusya'nı-n değişik sektörlerinde çalıştığını ve bu rakamın 1911 yılında ikiyüz bin kişiye ulaştığını görmekteyiz. Öte yandan Rusya Azerbaycan'ının Bakü'de kurulmuş dev petrol tesislerinde çalışan işçilerindi! inin İran'lı işçilerden oluşmaktaydı, tsu arada Iran'lılar sürekli olarak Rusya'ya seyahat etmekte ve oradaki olayları yakından izlemekteydiler. Rusya Azerbaycan'ı müslümanları arasında, Sosyalizm fikri günden güne yayılmakta ve büyük bölümünün petrol sanayiinde çalışan.işçiler tarafından benimsenmekteydi. Bu durumdan faydalanmek isteyeni Rusya sosyal. Demokrat Partisinin bir amacı da Rus müslümanlarını kendi saflarına almaktı. Bunun için 1905 yılında, Stalin, Aziz Begov ve Zafarzade gibi Bolşevik liderlerin ç&bası ile Himmet adlı bir Parti kuruldu. Himmet Partisi git gide gelişerek büyük bir partiye dönüştü, ve Neriman Nerîmsnov ile M. Emin Resulzade tara- --149- fından örgütlenen İçtimaiyyun Ammiyyun fırkası kanalı ile İran'a kader ulaştı. Bir yandan de, tahsil 3çln Avrupa ülkelerine giden Iran1lıların sayısı da hergün çoğalmakta ve geri dönen bu İran'lılar, Avrupa'deki gelişmelerden esinlenerek aynı hareketlerin İran'da da yaygınlaşmasına öncülük etmekteydiler. Bu maksatla öğrenimini Avrupa'da yapan ve İran'a geri dönen Mirza Melkom Han ve arkadaşları `Feramuş- hane encümeni` altında bîr örgüt kurarak Avrupa'da gördükleri Liberalizmi İranida da yaymaya çalışmışlardı. Parti 11- leşmeyl besaramayan'bu encümen birinci meclis seçimlerinde kendi temsilcilerini meclise gönderdi. İran'da ilk örgütlü parti ancak ikinci mecliste kurulabilmiştir. Eski İçtimaiyyun-Ammlyyun fıkrasının yandaşları tarafından kurulan bu 'par. ti Demokrat Parti adı île tanınmaktaydı. Demokrat Parti den sonra kurulan ikinci parti ise İtldaliyyun-İçtîmaiyyun Partisidir. Daha önce de belirttiğimiz gibi yirminci yüzyılın ilk yıllarında İran'ın siyasî hayatında büyük gelişmeler olmuştur. Bu gelişmenin en iyi örneklerinden biri de İran'ın Kuzeyinde oluşan Cengel(Orman) hareketidir. 1914-1918 yılları arasında faaliyet gösteren bu örgüt Mirza Kuçekhan Cengeli liderliğinde kuruldu ve çiftçi, orta sınıf ve aydınlardan oluşan bîr kesimi kendi etrafında topladı. Bu örgüt üç ana hedef üzerinde uğraşacağını açıkladı. l- Yabancıları İran'dan çıkarmak ve İran'ı tamamen bağımsız bir ülke haline getirmek. --150- 2-İran'da iç güvenliği sağlamak ve toplumuaki adaletsizliği ortadan kaldırmak. 3-Müslümanları birleştirmek. Cengel örgütü daha sonra, önce Adalet Partisi olarak tanınan ve sonraları İran Komünist Partisi olarak adını değiştiren parti İle birleşti. İran Komünist Partisi, sosyal demokrat partinin Enzeli şubesinin, kendi bağımsız bir parti ilan etmesi İle oluştu. Sözkonusu partinin ana hedeflerini şu şekilde özetleyebiliriz. 1-İngiliz Emperyalizmini İran'dan kovmak. 2-1919 İran İngiliz anlaşmasını fesh etmek. 3-Demokratik bir hükümet kurmak ve İran ordusunu yeniden örgütlemek.~* İran Komünist Pertisi ile Cengel örgütünün birleşmesi 1921 yılına kadar sürebildi. Bu tarih de Mirza Küçük Han île İran Komünist Partisi arasında çıkan bir anlaşmazlık nedeniyle adı geçen partinin liderleri öldürüldüler. Bu sıralarda İran'ın diğer bölgeleri de önemli siyasal ve sos¬ yal hareketlere sahne olmaktadır. Azerbaycan'da Demokrat fırka kuruldu. Bu fırkanın kurucusu ölen Cafer Piseveri, Rusya Azerbaycan'ı cumhurbaş kanı Cafer Bagirov ile bir görüşme yaptı ve bu ülkenin inaddi ve manevi yardımı ile adı geçen örgütü kurdu. Bu örgütün kuruluşu ve Azerbaycan Özerk hükümetnin ilanından sonra, --151- deha ileride değineceğimiz Tude Partisinin Azerbeycan şubesi kendini fesh ederek onlara katılır. Azerbaycan deraokret fırkasının programı aşağıdaki hedefleri gerçekleştirmek istiyordu.İran toprak bütünlüğünü korumakla birlikte Azerbaycan'a özerklik verilmesi. 2- ti ve ilçe meclislerinin kurulması. 3- Azeri Türkçenin Azerbaycan'ın resmi dili sayılması. ve okullarda Türkçe eğitim yapılması. Azerbaycan özerk hükümetinin ilanından sonra, İran'ın diğer bir ili olan Kürdistan'da da hemen hemen aynı şartlarda Kürdistan özerk hükümeti kuruldu. İkinci dünya savaşı sona erdikten sonra iki büyük devlet yani Amerika ile Rusya Sovyetler Birliği arasında yapılan anlaşma sonucu İran ordu su Azerbaycan ve Kürdistan'a giderek bu hükümetleri düşürdü. İran siyasi hayatında kendilerine özgü bir yer tutan ve etkilerini günümüze kadar sürdüren siyasi örgütlerden birisi. Tude Partisi diğeri İse.Milli Cephedir. SSCB' ligi güdümündeki Tude Partisi 1920 yılında kuruldu. Ondördüncü meclis seçimlerine katılarak kendi temsilcilerini parlemen- toye gönderdi. Tude Parti sinin İlk programı anayasanın tanıdığı hak ve hürriyetlerin tekrar elde edilmesi, toprak bütünlüğünün korunması, bağımsızlığın sağlanması ve her türlü diktatörlüğe karşı savaşılması gibi ilkelerden oluş--152- maktaydı. Tude Partisi, 2 Şubet 1953 tarihinde şaha yapılan su ikasta kadar legal olarak faaliyet gösterdi, ve o tarihte suikastı planlamakla suçlanarak fesh edildi, ve İllegal bir parti haline geldi. Milli Cephe, Dr. Muhammad Musaddık önderliğinde, İran Partisi, Pan Irani st Partisi, Kerdom Partisi ve Emekçiler Partisinin anlaşarak, aynı doğrultuda hareket edeceklerini açıklamakla oluştu, onaltıncı meclis seçimlerinde etkili bir faaliyet gösteren ve temsilcilerini meclise gönderen Milli Cephenin lideri Dr. Museddık deha sonra şah tarafından başbakanlığa atandı. Başbakanlığı sırasında, Musaddık, Petrol Konsorsiyumu ile yoğun mücadeleler yaptı ve bu mücadeleler, Konsorsiyumun yenilgisi ve İren petrolünün millileştirilmesi ile sonuçlandı. Musaddık ın baskısı İle İran'dan ayrılan şah 1 Ağustos 1953 tarihînde, ABD'nin de desteğini alarak ünlü 1 Ağustos darbesiyle Musaddık' ı başbakanlıktan uzaklaştırdı. Daha sonra yakalanan Musaddık mahkemeye çıkarıldı ve üç yıl hapse mahkûm edildi. İran'da günümüze yakın tarihlerde meydana gelen en önemli siyasi olay ise 26 Ocak 1962 tarihinde gerçekleşen Ak Devrimi 'di r Amerika'da iktidara gelen Demokratların adayı John F. Kennedy' nin, üçüncü dünyada yaratılmak istenen re formlar çerçevesinde yapılan bu reformist hareket, tezimizin içinde de değindiğimiz gibi altı 8na maddeden oluşmaktaydı. Bu altı madde halk oylamasından sonra yürürlüğe sokuldu.