Mecmua-ı Fünun ve Mecmua-ı Ulum dergilerinin medeniyet ve bilim anlayışı

Abstract

155 fakat kim oldukları açıklanmayan kesimlerin eleştirilmesi, medeniyetin bedeviyet karşısındaki üstünlüğünün gösterilmeye çalışılması, o dönemlerde böyle bir tartışmanın varlığının nasıl bir anlamı olduğu sorusunu beraberinde getirmekteydi. Bu tartışmaların ve Osmanlı modernleşmesine dair literatürdeki bazı teorik meşelerin de eklenmesiyle şekillenen medeniyet tartışmalarına ilişkin ikinci bölümde önce Mecmua- ı Fünun dergisindeki medeniyet tarihi tahayyülü ile medeniyete atfedilen müspet özelliklere dair bir söylem tahlili sonucunda, medeniyetçi ideolojinin Osmanlı aydınlarının genel zihniyetini nasıl değiştirmeye başladığı konusu üzerinde duruldu. Dergilerin ilim anlayışlarının tartışmaya ayırdığımız üçüncü bölümde, her bir derginin ilim anlayışı ayrı bir kısımda değerlendirdik. İki dergi arasındaki mukayeseleri Mecmua-ı Ulum dergisinin ilim anlayışını tartışırken yaptık. Osmanlı aydınlarının ilim anlayışı ve bilimdeki ilerilik ve geriliği açıklama biçimlerinin zamanla nasıl değiştiğinin görülebilmesi bakımından, bu iki dergi dışında Osmanlı aydın ve bürokratlarının ilim anlayışı ile Renan'ın `İslam ve Bilim` konulu konuşmasından sonra ortaya çıkan tartışmaları da iki ayrı kısımda değerlendirdik. Y**nnnnıııırTKYOM MEBftZL154 gibi bir kavrama rastlanılmaması ve yine hiçbir yerde Avrupalılardan Garplı ve Osmanlılar'dan Şarklı olarak sözedilmemesi böyle bir inceleme konusunu teşvik eden unsurlar arasındadır. Yukarıdaki soru ve hipotez ile yola çıkan çalışma, sadece Mecmua-ı Fünun dergisi ile sınırlı tutulabilirdi. Ancak Osmanlı aydınlarının Avrupa'ya bakışlarında, zamana ve ferdlere bağlı olarak ne gibi farklılıklar bulunduğunun görülebilmesi için, başka bir derginin yaklaşımı ile mukayese edilmesi faydalı olacağından Mecmua-ı Ulum dergisi de inceleme kapsamı içerisine alındı. Zira Mecmua-ı Fünun dergisinden yaklaşık yirmi yıl sonra yayınlanmış olan ve İslam geleneğine bağlılığını güçlü bir biçimde vurgulayan Mecmua-ı Ulum dergisi ile yapılacak bir mukayese, Osmanlı aydınlarının Avrupa bilim ve medeniyetine bakışı hususunda zamana ve dini temayüllere göre değişen ve değişmeyen unsurların fark edilmesine katkıda bulunmuştur. I. Meşrutiyet'ten kısa bir müddet sonra kurulan ve Osmanlı Devleti'nde ilim ve tekniği geliştirmek, yaymak ve hizmete muhtaç bazı okullara yardım etmek amacını taşıyan Cemiyet-i İlmiye'nin çıkardığı Mecmua-ı Ulum isimli derginin genel yaklaşımı Mecmua-ı Fünun'un yaklaşımından bazı yönlerden farklıdır. Derginin, ele aldığı meselelerin işlenişinin hem din ve hem de modem bilime uygun olmasına dikkat ettiği, ikisini bir arada telif etmek maksadını taşıdığı görülmektedir. Yine Mecmua-ı Fünun'da görülen popüler Avrupa menşeli yazıların yayınlanmasına karşılık, Mecmua-ı Ulum'da daha ziyade Osmanlı yazarlarının, mütefekkir, edip ve bilim adamlarının telif ettikleri makalelerin yayınlanması hedef alınmaktadır. Acaba dergiyi çıkaran kadro dini temayülleri dolayısıyla, medeniyet, bilim ve terakki gibi temel konularda, Mecmua-ı Fünun'dan ne ölçüde farklı düşünüyordu ve hangi hususlarda ortak kanaatleri paylaşıyorlardı? Farklı olan hususlar, tamamen dini temayülden veya Avrupa ile İslam medeniyetleri arasında bir sentez arayışından mı, yoksa döneme ait diğer entellektüel ve sosyal değişimlerden mi kaynaklanıyordu? Bu temel sorular ışığında iki derginin ilim ve medeniyet anlayışının mukayeseli olarak incelenmesi uygun görüldü. Tezin hazırlık safhasında dergideki makeleler okundukça, bazı yeni sorular da ortaya çıkmaya başladı. Sözgelimi, medeniyet kavramıyla ilgili olarak değişik müellifler tarafından, bedeviyet taraftarları diye adlandırılan155 fakat kim oldukları açıklanmayan kesimlerin eleştirilmesi, medeniyetin bedeviyet karşısındaki üstünlüğünün gösterilmeye çalışılması, o dönemlerde böyle bir tartışmanın varlığının nasıl bir anlamı olduğu sorusunu beraberinde getirmekteydi. Bu tartışmaların ve Osmanlı modernleşmesine dair literatürdeki bazı teorik meşelerin de eklenmesiyle şekillenen medeniyet tartışmalarına ilişkin ikinci bölümde önce Mecmua- ı Fünun dergisindeki medeniyet tarihi tahayyülü ile medeniyete atfedilen müspet özelliklere dair bir söylem tahlili sonucunda, medeniyetçi ideolojinin Osmanlı aydınlarının genel zihniyetini nasıl değiştirmeye başladığı konusu üzerinde duruldu. Dergilerin ilim anlayışlarının tartışmaya ayırdığımız üçüncü bölümde, her bir derginin ilim anlayışı ayrı bir kısımda değerlendirdik. İki dergi arasındaki mukayeseleri Mecmua-ı Ulum dergisinin ilim anlayışını tartışırken yaptık. Osmanlı aydınlarının ilim anlayışı ve bilimdeki ilerilik ve geriliği açıklama biçimlerinin zamanla nasıl değiştiğinin görülebilmesi bakımından, bu iki dergi dışında Osmanlı aydın ve bürokratlarının ilim anlayışı ile Renan'ın `İslam ve Bilim` konulu konuşmasından sonra ortaya çıkan tartışmaları da iki ayrı kısımda değerlendirdik. Y**nnnnıııırTKYOM MEBftZL