16. yüzyılda Osmanlılarda deniz astronomisi ve astronomi aletleri

Abstract

Bu çalışmanın amacı, on altıncı yüzyılda Osmanlı denizcilerinin uyguladığı seyir tekniklerinde astronominin yerini belirlemek ve bu amaçla kullanılması muhtemel astronomi aletlerin neler olabileceğini tespit etmektir. Bu doğrultuda öncelikle deniz astronomisi kapsamına giren teknik konular ele alınmıştır. Ardından İslam medeniyeti ve Avrupa'nın, on altıncı yüzyıla kadar, astronomi alanında yaptığı çalışmalar ve bu çalışmaların denizcilik aktivitelerine verdiği yön incelenmiştir. Daha sonra Osmanlı'nın deniz astronomisi ile ilgili bağlantılarını ve yöntemlerini değerlendirebilmek amacıyla, Akdeniz ve Hint Okyanusu'nda kullanılan seyir teknikleri ve bu teknikler için kullanılan astronomi aletleri, Avrupa ve Hint Okyanus denizcileri açısından ele alınmıştır. On altıncı yüzyıl Osmanlı denizciliği ile alakalı eserler, on beş-on altıncı yüzyıl portolanları ve atlaslar temel alınarak, Osmanlı denizciliğinin deniz astronomisi ve astronomi aletleri ile ilişkisi belirlenmiştir. Bu incelemeler sonucunda on altıncı yüzyıl Osmanlı denizcilerinin astronominin bazı uygulamalarından faydalandığı ortaya çıkmıştır. Ancak bunlar, Seydi Ali Reis'in çalışmaları hariç, okyanus gibi açık denizlerde uygulanan astronomi uygulamalarından daha basittir. Diğer taraftan Seydi Ali Reis'in tarifini verdiği usturlap, rub'-ı müceyyeb, rub'-ı mukantarat, zatü'l-kürsi ve da'ire-i muaddil aletlerinin Osmanlı denizciliğindeki yeri araştırılmış ve usturlap ile rub'-ı müceyyeb aletlerinin kullanıldığına dair ipuçları elde edilmiştir.

The aim of the present dissertation is to find out the emphasis given to astronomy in the navigation techniques used by the 16th century Ottoman seamen, and to determine the astronomical instruments they used in navigation. For this purpose, technical issues related with astronomy are treated. This was followed by an examination of the relationship between navigation and astronomy in the Islamic word and Europe prior to the 16th century. The navigational techniques and instruments used in the Mediterranean and Indian Ocean are studied in order to reveal their influence, if any, on Ottoman seafaring. Sixteenth century Ottoman manuscripts on navigation, portolans and atlases were the main sources used throughout the present research.The present research showed that 16th century Ottoman seamen took advantage of astronomy in navigation, but they referred less to astronomy when compared with seamen navigating in open seas. The work of Seydi Ali Reis can be considered as an exception. Seydi Ali Reis, gave information both on nautical astronomy and the astronomical instruments such as astrolabe (usturlab), sine quadrant (rub'ı-müceyyeb), almucantar quadrant (rub'-ı mukantarat), armillary sphere (zatü'l-kürsi), and equatorial ring (da'ire-i muaddil). The present study examined his writings as well as other 16th century Ottoman works on navigation in order to find out their use among Ottoman seamen.