İran Devrimi sürecinde İran - ABD ilişkileri

Abstract

II. Dünya Savaşı ardından Orta Doğu ya da Batı Asya'da hemen hiçbir ülkenin dış politikasını, o ülkenin Amerika Birleşik Devletleri ve Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği ile ilişkilerini göz önünde bulundurmadan değerlendirmek mümkün değildir. Buna ek olarak, bölgede birbirine komşu ülkelerin ilişkilerini yine bu ülkelerin dünyanın büyük güçleri ile ilişkileri çerçevesinde analiz etmek en sağlıklı değerlendirmeyi yapmayı sağlar. Bu çalışmada incelenen İran – ABD ilişkileri, Türkiye'nin yakın dönem dış politikasını değerlendirmek için de bu anlamda bir perspektif oluşturmuştur. İran ve ABD arasındaki ilişkiler, II. Dünya Savaşı'ndan sonra gelişmiştir. Bu süreç aynı zamanda İran için 1979'da gerçekleşecek İran Devrimi'nin de dinamiklerinin aktif olarak oluşmaya başladığı süreçtir. 1960'lı yıllar, Muhammed Rıza Şah'ın İran'ı laik ve modern bir ülke yapma planları için ABD ile artan işbirliği, İran halkının tüm kesimlerimden öncelikle de din adamlarından tepki almıştır. Din adamlarının Şah'a muhalif söylemlerinde, Şah'ın Batılı ülkelere özellikle ABD'ye verdiği ayrıcalıklara gösterilen tepki ön planda olmuştur. Çünkü İran'da 1800'lü yılların sonlarından itibaren Batı sömürgesi olma endişesi ortak bir toplumsal tepki geliştirmiştir. Bu süreçte Şah'a karşı yürütülen protesto hareketlerinin lideri olarak ön plana çıkan isim Musavi Humeyni'ydir. Humeyni, Şah'ı İslam düşmanı, ABD ve İsrail'in ortağı olarak nitelemiştir. Şah, 1960'lı yıllarda İran'da ortaya çıkan bu muhalefeti, eleştirileri ve protesto gösterilerini zor ve şiddet kullanarak bastırmıştır. Humeyni'yi ise sürgüne göndermiştir. Bu andan sonra, İran'da Şah'a karşı muhalefet gelişimini gizli olarak sürdürmüştür. İran'da varlığını koruyan bu muhalefeti ABD'nin bölgedeki yetkilileri adım adım takip etmiştir; ancak Şah'ı bu konuda tam anlamıyla bilgilendirmemişlerdir. ABD ve İran ilişkileri II. Dünya Savaşı'ndan sonra hızla gelişirken, Amerikalı yetkililer zaman zaman Şah'ın diktatör imajından rahatsızlık duymuşlar ve onu İran'da insan haklarını geliştirmesi için uyarmışlardır. Çünkü bir diktatöre destek verip demokrasi savunucu ülke imajı çizmek oldukça zordur. Diğer yandan, kapalı bir toplum yapısında muhalif organizasyonları takip etmek ve tüm kararların tek kişinin kontrolünde olması da zaman zaman Amerikalı yetkilileri rahatsız etmiştir.1970'li yıllara kadar ABD, İran'a askeri, teknik ve ekonomik yardımlarda bulunmuştur. Bu yardımların karşılığı olarak da İran üzerinde nüfuzunu arttırmıştır. Fakat Şah 1970'li yılların ortalarından itibaren İran petrol anlaşmalarını aynı şartlarda yenilemek istememişt ayrıca Sovyetler Birliği ve Batı Avrupa ülkeleriyle ilişkileri geliştirme çabasını açıkça ortaya koymuştur. Tüm bu gelişmeler ABD'yi rahatsız etmiştir. ABD'li yetkililer Şah sonrasında İran'da durumun ne olacağı yönünde raporlar hazırlamıştır. Bu noktada 1960'lı yıllardan itibaren İran'da varlığını koruyan muhalif gruplar ve alternatif iktidar seçenekleriyle ABD'nin temas kurmadığını düşünmek mümkün değildir. İran ve ABD arasındaki ilişkilerin seyrinde 1970'li yıllarda dünyada meydana gelen değişimlerin etkisi de oldukça yüksektir. Bu çalışmada, 1960'lı yıllardan itibaren İran Devrimi'ni hazırlayan dönem bütüncül bir yaklaşımla değerlendirilmiştir. İran'da Şah'a karşı muhalefetin gelişim süreci ve İran- ABD ilişkilerinin bu süreçteki seyri ortaya konulmuştur. Anahtar Kelimeler: İran Devrimi, Amerika Birleşik Devletleri, İran, Sovyetler Birliği, Dış Politika, ABD, İran

It is not possible to comment on almost any countries' foreign policy in the Middle East or Western Asia after World War II without not considering those countries relations with United States of America and the Soviet Union. In addition, analysing neighbouring countries relations within the scope of those countries relations with world's major powers provides the most correct evaluation. In this study, scrutinised Iran- United States relations have also created a perspective to evaluate Turkey's foreign policy in recent period in this sense. Iran and USA relations developed after World War II. This process was also the process when the dynamics actively organized for the Iranian Revolution that would happen in 1979. During 1960s, Muhammed Reza Shah's growing collaboration with USA to make Iran a modern and secular country got reaction from all the segment of Iranian public, especially from religious people. The main point that religious people stressed in their opponent expressions against the Shah was that the Shah made some concessions to the Western countries, particularly to USA. The reason of this opponent was that there was a common reaction which emerged from the fear of becoming a western colony from late 1800s. In this process, Musavi Khomeini being the leader of protests against the Shah was at the forefront. Khomeini named the Shah as Islam enemy, collaborator of USA and Israel. The Shah supressed all the opponents, criticisms, and protest demonstrations by violence. On the other hand, Khomeini was exiled. After this time, the opponent against the Shah carried out in secret. Officials of America in this region watched this emerged opponent step by step; however, they did not inform the Shah properly. While USA- Iran relations were developing quickly after the World War II, American officials were sometimes disturbed by the Shah's dictator image and they warned him to develop human rights since it was hard to be seen as a democracy-supporter country by giving support to a dictator. On the other hand, following opposing organizations in a conservative society and being just one person who decides and controls everything were also causing discomfort for American officials. Until 1970s, USA made military, technical, and economical aids to Iran. USA increased its influence in acknowledgement of its aids. However, the Shad did not want to renew the agreements on Iranian oil under the same conditions from mid-1970s. He clearly revealed the effort of developing relations with the Soviet Union and the Western countries and all these actions irritated USA. American officials prepared reports on what would be the situation after the Shah went. At this point, it is not possible to think that USA did not make contact with the existing opponent and alternative government options in Iran from 1960s. The effects of changes happening in 1970s were high in the process of USA- Iran relations.In this study, the period which prepares the Iranian Revolution after 1960's, was evaluated with holistic approach. The development of opposition process against Shah and in this period Iran-USA relations situation was investigated.Key Words: Iranian Revolution, Iran, United States of America, Foreign Policy, Soviet Union, The USA, Iran