Bazı doğal bitkilerin tekstil boyar maddesi kaynağı olarak kullanılma olanakları üzerinde bir araştırma

Abstract

5 yıllık kalkınma planları verileri el halısı ve kilim üretiminde talebin, üretim hedeflerinin üstünde geliştiğini göstermektedir. Artan talep, üretim olanaklarını zorlamakta ve düşük kalitede halı ve kilimin piyasaya sürülmesine neden olmaktadır. Resmi kaynaklarda da belirtildiği gibi boyamada yozlaşma görülmektedir.Bilindiği gibi halı sanatının üstün örneklerini oluşturan Türk halı ve düz dokuma yaygılarının önemli özelliklerinden biri de kullanılan boya ve uygulanan boyama yöntemleridir.Sentetik boyaların bulunuşu, değişen sosyo-ekonomik koşullar, doğal kaynakların düşüncesizce kullanılması ve tahrip edilmesi doğal boyaların kullanımını azaltmıştır. Doğal boyalı halı ve düz dokuma yaygıların sanat değerinin yüksekliği, ekonomik önemi ve çevre sağlığına etkisi, bu boyaların yaşatılması gerektiğini göstermektedir.Bu çalışmaya böyle bir noktadan çıkılarak başlanmıştır. Burada yeni boya kaynakları ve yeni yöntemler araştırmak yanında unutulmaya yüz tutmuş yöntemlere bilimsel açıklama getirmeye çalışılmıştır.Çalışmada boya kaynağı olarak kullanılan bitkiler bir dizi ön boyama işlemi sonunda seçilmiştir. Seçilen bitkilerden Mor reyhan (Oeimum basili-cum L. sup. sp. purpuracens) ve Meyan kökü (Glysyrrhiza glabra L.) şimdiye kadar boya kaynağı olarak kullanılmamıştır. Alkannanm ise (Anchusa tinetoria L.) boyama özelliği yüz yıllardır bilinmektedir. Burada, uygulanan değişik yöntemler yanında, alkanna için literatürde verilen bazı sonuçlar karşılaştırılmıştır.Üç farklı ekstraksiyon yöntemiyle elde edilen boya ekstraktları doğrudan ve fermente edilerek iki şekilde boyamada kullanılmıştır. Mordanlamada bilinen mordanlardan eldeki olanaklar içinde, uygulanması kolay ve ucuz sağlanan 13 kimyasal bileşik mordan olarak seçilmiş ve bilinen üç yöntem uygulanmıştır.Boyamada düğümlü ve düz dokuma yaygılarda kullanılan yün iplikler kullanılmıştır. Boyalı yün ipliklerin haslık kontrolleri TSE standartlarına göre yapılmıştır.Elde edilen renkler Munsell sistemine göre saptanmıştır. Araştırma sonuçları şöyle sıralanabilir:'1.Sıcak ekstraksiyonda boya çözeltisinin doğrudan kullanılması fermente edilerek kullanılmasından daha iyidir.2.Soğuk ekstraksiyonda boya çözeltisi iki şekilde de kullanılabilir. Soğuk ekstraksiyon özellikle meyan kökünde çok iyi sonuçlar vermiştir.3.Toprak kapta, uzun süre ve düşük sıcaklıkta yapılan ekstraksiyondaelde edilen boya çözeltisinin doğrudan kullanılması ile fermente edilerek kullanılması, mor reyhan ve alkanna için farklılık göstermemektedir. Meyan kökünde ise çözeltinin doğrudan kullanılması daha uygundur.4.Her boyama yönteminde kullanılan mordanlardan en az 7'si yüksek haslıkta boyama vermiştir.5.Mordanlama yöntemi her bitki ve mordan için farklı sonuçlar vermektedir. Mor reyhan için Al^SO^),,, NaAl(S04)2, CH^COOH, C00H(CH0H)2-C00H ve CaO mordanları ön mordanlama ile daha yüksek haslıkta boyama vermektedir.Meyan kökünde hemen bütün mordanlar ve mordanlama yöntemleri kullanılabilir. Alkanna ile özellikle CrCl^, CuSO^, FeCl^, FeSO^ ve NaAl(SO^)? mordanları tüm yöntemlerde yüksek haslıkta boyama vermektedirler.Bu çalışma sonunda şimdiye kadar doğal boya kaynağı olarak bilinmeyen mor reyhan (Ocimum basilicum L. sup. sd. purpuracens) ve meyan kökünün (Glysyrrhiza glabra L.) iyi birer boya kaynağı olarak kullanılabileceği, alkannanm (Anchuse tinctoria L.) ise bazı yöntemlerle yüksek haslıkta boyama verdiği saptanmıştır.Halı ve kilimde kalite standardının korunabilmesi için, bilime, sanata, ekonomiye ve çevre sağlığına katkıyı amaçlayan doğal boya araştırmalarının hızla ilerlemesi ve bu konuda bir eğitim, araştırma kurumunun oluşturulması gerekmektedir.Yapılan araştırmalar Altay dağlarında bulunan ilk halının Türkler tarafından dokunduğunu göstermektedir. 2000 yıl öncesine dayanan bu halının bu güne kadşr ulaşılmayan bir ustalık eseri olduğu düşünülürse halıcılığımızın bu günkü durumu kuşkusuz üzüntü vericidir.Doğal boyaların düğümlü ve düz dokuma yaygılarda kullanılması hem boya dış alımmı azaltacak hemde kaliteyi yükselterek halı ve kilim fiyatlarında artışlara neden olacaktır. Doğal boya kullanımı, dışa bağımlılığı bir ölçüde azaltacak ve ülkemize iki şekilde döviz girdisi sağlayacaktır

The tradition of natural dye application and employment of different dyeing techniques are the typical character of the Turkish folk art of weaving. Dyeing with natural products is an ageless art which is, in fact, a prehistoric craft.Dyes from plants were long used for colouring natural fibres, but after the world wide production of synthetic dyes, the use of natural dyes was reduced, until it was almost entirely forgotten. Besides, the sudden change in the social life and economic conditions, the unconcious use and spoilage of natural resources greatly reduced the use of natural dyes.The carpets and flat weaves coloured with natural dyes having high value from the art point of view, economic importance and being safer for public health prove that the use of natural dyes must be encouraged.Introduction of easy techniques using plants to yield fast colours of various shades is the aim of this research work. The plants as a dye source yielding fast colours and the methods of old and newer dyeing techniques have been investigated and the results have been interpreted.The three plants Ocimum bacilicum L. sup. sp. purpuracens and Anchusa tinctoria L. have been Glysyrrhiza glabra L. selected after a series of dyeing tests applied to numerous plants easily available in Turkey, especially in the Çukurova region.Three different extraction techniques have been employed. Dyeing has been accomplished with 13 mordanting agents using Various mordanting techniques.The fastness experiments have been controlled according to TSE standards. The colours of various shades have been specified according to the Munsell colours system based on the colour perception attributes, hue, lightness and saturation.The results of the experiments revealed very successful fastness properties which are highly desired especially in the weaving art. In each mordanting technique, at least, 7 mordanting agents produced high fastness. The different mordanting techniques applied to each plant gave different results. As a result, it may be stated that Ocimum basilicum L., Glysyrrhiza glabra L. and Anchusa tinctoria L. can be used as perfect dye plants.The natural dyes seemed to lose their importance, after the synthetic dye usage has been adopted,which resulted in lack of good quality.In order to maintain the quality standard of carpets and flat weaves, the natural dye application must be encouraged. Also an organization must be established by the government to support the research work done in this field.Thus, a contribution will be made not only to the Turkish folk art of weaving, but also tq the economy of the country.