Anadolu karaçamı (Pinus nigra Arn.ssp.pallasiana Lamb.Holmboe)nın coğrafik varyasyonları

Abstract

153 ÖZET Ülkemiz yüzölçümünün % 26 'sına oluşturan 20.2 milyon hektarlık oıman ala nının 11.3 milyon hektarlık bölümü verim gücü düşük, yer yer hiç ürün alınama yan alanlardır. Bu alanların ülke ekonomisine kazandırılması, önümüzdeki yıl larda meydana gelmesi muhtemel odun hammaddesi açığının kapatılması için ağaç landırma çalışmalarına ağırlık verilmelidir. Ancak günümüz ağaçlandırmaların da üretim materyalinin mutlaka ıslah edilmiş kaynaklardan temin edilmesi gerek mektedir. Ülkemiz ormanları henüz bozulmamış doğal yapısı, çok çeşitli iklim tiple rini içeren coğrafik konumuyla ıslah olanak! arı bakımından son derece elveriş lidir. Bu çeşitli rejyonlarda yayılış gösteren türler zengin varyasyonlar oluş turmaktadırlar. Genelde genotip + çevresel koşulların yarattığı bu varyasyonlar ağaçlandırmalar ve ıslah çalışmaları için çok önemli kaynaklan oluştururlar. Bu niteliklere sahip olan yatay ve dikey yönde, sahillerden içlere çok çeşitli rejyonlarda yayılış gösteren Anadolu Karaçamı, ıslah olanakları son derece el verişli orman ağacı türlerimizden biridir. Dünyada ve ülkemizde birçok araştırı cıya konu olmuş Karaçam' in taksonomisi çok değişik şekillerde ele alınmıştır. Çalışmamızda Gaussen ve ArkJnın yaptığı taksonomik guruplandırma esas alınarak Anadolu Karaçamı şu alt türlere ayrılmıştır. Pinus nigra Am. ssp. nigra ssp. salzmanni Dun. Franco ssp. laricio Poir. Maire ssp. dalmatica Vis. Franco ssp. pallasiana Lamb. Holmboe. Araştırmada çeşitli avantajları nedeniyle sistematik örnekleme yöntemi se çilerek Karaçamın yayılış alanları yatay mesafede 100 km x 100 km'lik karelaj- larla ünitelere ayrılmış, dikey mesafede de 500 m, 1000 m ve 1500 m'lik yüksel ti basamaklarında, Türkiye'den 89, Yugoslavya'dan 2 ve Kıbrıs'tan 1 örnek alan alınarak toplam 92 deneme alanında çalışılmıştır. Her deneme alanından 5' er de neme ağacı alınmıştır. Deneme alanında, alanın edafik, fizyografik özellikleri, jneşcereye ait çeşitli özellikler ve deneme ağaçlarının çeşitli nitelik ve nice-154 likleri tespit edilerek, iğne yaprak ölçmeleri için her bir deneme ağacından ayrı ayrı örnekler toplanmıştır. Laboratuarda kozalak ve kozalağa ait diğer (karpel, tohum, kanat v.s.) elemanlar ile iğne yapraklara ait ölçme ve tesbit- ler yapılmıştır. Arazideki ve bürodaki veriler bir data halinde istatistiki değerlendirme ler için İ.Ü. Haydar Furgaç Bilgi İşlem Merkezinde bilgisayara aktarılmıştır. Bilgisayarda önce değişkenler arasındaki ilişkileri saptamak amacıyla Pearson korelasyon analizi uygulanmıştır. Üst üste iki yıl kozalak toplanan örnek alan larda yıldan yıla kozalak dimensiyonl aranda bir farklılık olup olmadığını araş tırmak amacıyla T-testi icra edilmiştir. Bunu takiben etkin faktörleri ve ben zer gurupları ayırd etmek için Faktör analizi, daha sonra da, bazı varsayımlar la oluşturulan guruplar için Mskriminant analizi uygulanmıştır. Yapılagelmiş coğrafik varyasyon çalışmalarında çeşitli avantajları nedeniyle tercih edilmiş bulunan Kümeleme (Cluster) analizi uygulanarak Anadolu Karaçamının coğrafik var yasyonlarının elde edilmesi amaçlanmıştır. Yapılan değerlendirmeler sonunda Anadolu Karaçamına ait elde edilen bulgular aşağıdaki şekildedir. Anadolu Karaçamı çok farklı anataştan oluşan, çeşitli derinlik ve iskelet teki topraklar üzerinde yer almaktadır. Tesbit edilen hakim bonitet II. ve III. kategori olup, yükseklik arttıkça bonitet de artmaktadır. Aynı şekilde rakım yükseldikçe kapalılık artmaktadır. Yayılış alanındaki flora çok zengin olup Pteridium aquilinum (L.) Kuhn, Cistus creticus L. ve Cistus laurifolius L. tüm coğrafik rejyonlarda Karaçama refakat etmektedir. Ağaçlara ait özellikler ele alındığında, kabuk kalınlığının yükselti art tıkça azaldığı, ortalama kabuk kalınlığının deneme ağaçları için esas alınan yaş kategorisinde 38.15 mm olduğu tesbit edilmiştir. Hakim kabuk tipi ise % 62.9 oranındaki oyuntulu tiptir. Bazı deneme alanlarında gri renkli, bazıların da da kırmızıya yakın kahverengindeki kabuklara raslanmıştır. Dal açısı genel de horizontal olup, var. şeneriana'da çok dar (l8°) açıya düşmüştür.- Dal ka lınlığının denem ağaçları yaşına göre ortalama 5.9 cm, dal sayısı ise ortalama 34.5 adet olarak saptanmıştır. Kozalak boyu ortalaması 63.23 mm, kozalak eni ortalaması da 31.09 mm bulunmuştur. Ancak Boyabat/Karageriş ' te ortalama kozalak boyu 78.0 mm, eni de ortalama 37.14 mm, bir ferdinin ortalama kozalak boyu 100.1 mm, eni de ortalama 41.49 mm olan ve bu iri kozalakları nedeniyle var. yaltırı- kiana Alptekin olarak ayrılan yeni bir Anadolu Karaçamı varyetesi tesbit edilmiş tir. Tesbit edilen ortalama karpel sayısı 96.95 tir. Yumurtamsı, simetrik koza laklar Citrus L. auranthium kahverenginde, 6/15 divergens sayılı, sivri apex'li155 ve orta derecede çıkıntılı kalkan' a sahiptirler. Kalkan boyu ortalama 10.94 mm, eni ortalama 13.65 mm ve yüksekliği ortalama 4.26 mm dir. Tohumda boy ortalama 6.50 mm, en 3.71 mm dir. Kanatta ise boy ortalaması 24.73 ima, en ortalaması 7.70 mm dir. İğne yapraklarda ortalama boy 110.33 mm, ortalama en 1.33 mm, orta lama km uzunluğu 7.60 mm ve hakim renk Ardıç yeşilidir. Karaçamda iğne yaprak taki ibre sayısı genelde 2 'dir. Ancak tesbitlerimiz sırasında Doğanhisar ve Sey dişehir'de iğne yaprakları üçlü fertler tesbit edilmiştir. Bir diğer ilginç bulgu da ELekdağ'daki bazı fertlerin Karaçam x Sarıçam hibritleri olduğudur. Yapılan T-testi, Anadolu Karaçamında kozalak ve kozalağa ait diğer eleman ların boyutlarının yıldan yıla değiştiğini ortaya koymuştur. Uygulanan faktör, diskriminant ve kümeleme analizi sonuçlarında öncelikle Türkiye dışından gelen örnekler, Anadolu' dakil erden ayrılmaktadırlar. Bunlar Makedonya ve Kıbrıs'a ait örneklerdir. Türkiye'deki Anadolu Karaçamının coğrafik varyasyonları ise aşağı daki yöresel ayrımı göstermiştir (Şekil 8). 1. Güneydoğu Akdeniz 9. Vakıf köy-Tavşanlı 2. Orta Akdeniz 10. Trakya 3. Pos 11. Karadeniz 4. Seydişehir-Doğanhisar 12. Çaydurt-Bolu 5. Batı Akdeniz 13. ELekdağ 6. Orta Ege 14. Karageriş-Boyabat 7. Kazdağı 15. İç Anadolu 8. Marmara Anadolu Karaçamında tesbit eden varyasyon tipi çoğunlukla kesikli olup, za man zaman, muhtemelen izolasyonların neden olduğu rasgele değişimler özellikle Ege ve İç Anadolu'da tespit edilmiştir. Kıyılardan içlere doğru da klinal (ted rici) değişimler izlenmiştir. Anadolu Karaçamında ortaya çıkan bu coğrafik varyasyonların, orijin deneme lerinde ve bu denemelerin sonuçları alınıncaya kadar da tohum hasat ve kullanma mıntıkaları ayrımında Önemle dikkate alınması gerekmektedir.

156 RESUME Variability geographique de Pinus nigra Arn.ssp.pallasiana Lamb.Holmboe Les 11.3 millions d' hectares de nos forets, qui tot ali sent le chiffre de 20.2 millions d'hectares et qui constituent les 26 % de la superficie total de Turquie, sont les terrains inproductifs ayants une productivity basse. A fin faire gagner les ressourees a l'^conomie et diminuer le deficit de matiere premiere il faut donner une grande importance aux reboisements. Mais les mat£riaux de reboisement doivent e*tre obtenus a partir des ressourees ameliorâes. Dans la foresterie Turc, a la nature pas trop abusee au point de vue de genotique et par la situation geographique qui constitue des climats divers, les possibility d' amelioration sont assez grandes. Les especes qui s'^tandent dans ces regions di verses comprennent les variability tres riches. En generale ces variabilit£s qui sont crĞ£s par les contidions genoti piques et d'environnement forment les ressourees tres importantes. Pinus nigra Arn.ssp.pallasiana Lamb. Holmboe. qui s'ötand des c6tes a. l'interieur, hoxizontallement et verticallement sur les regions differentes est l'une des 6speces d'arbres de foret qui off re une large possibility d' amelioration. La taxonomie de Pinus nigra Arn. est £Labor£e diffdramment par plusieurs chercheurs. Dans notre recherce en se basant sur la taxonomie faite par Gaussen et ses collegues, cette Ğspece est divis^e en cinq sous-Ğspeces cidessous: ssp. nigra ssp. salzmanni Dun. Franco ssp. laricio Poir. Mai re ssp. dalmatica vis. Franco ssp. pallasiana Lamb. Holmboe Dans la recherhe, a cause des avantages divers il est adapte l^chan- tillonage sistematique et l'aire de Pinus nigra Arn. est divise`e aux unites par un carrelage de 100 km x 100 km. Dans les categories d' altitudes de 500 m,157 1000 m et 1500 m sont prises 92 placettes d'essai au totale, 89 en Turquie, 2 en Yugoslavie et l'â Chypre. Pour chaque placette d'essai il sagit de 5 arbres d'essai. Dans les placettes d'une part sont fix^es les caracteristiques edaphique, physiographiques, les variables qualitatives et quantitative du peuplement et l'arbre d'essai et d' autre part ont ete preleve des echantillonages d' aiguille en but de faire les m^sures. Dans la labaratoire ont öte fixes les niveaux des variables relatives aux cones et aux aiguilles. Les donnöes obtenues a partir des placettes d'essai et les resultats des me'sures ont ete transferees au Centre d'Informatique de Haydar Furgaç de 1 'Üniversite d 'Istanbul a fin de realiser des analyses statistiques. En but de fixer les correlations des variables on a tout d'abord pratique^ 1' analyse de correlation de Pearson. Pour verifier la diffdrenciation de dimension des cones procurers dans deux ann£es successives on a applique un test de T.Par la suit a fin de reveler les variables efficaces et les groupes on a pratiquee premiere- ment 1' analyse Pactorielle et puis 1' analyse Discriminante. A cause des avanta- ges diveres que 1 * on a vue lors des recherches relatives aux variabilites geog- raphiques en appliquant 1' analyse de Cluster (Groupe hierarchique), on a vise a obtenir les variabilites geographiques de Pinus nigra Arn.ssp.pallasiana Lamb. Holmboe. Selon les evaluations faites, les resultats sont comme la suites Ssp. pallasina s etand sur les sols difförents au point de vue de profondeur, de contenance de squelette, et de roche-mere. Les classes de fertilite dominantes son les II. et III. categories et il augmente au fur et a mesure que 1' altitude s'accreit. De meme, la densite des peuplements augmente par 1' altitude. Entre les elements de vegetation ligneuse qui est riches en generale, ce sont Pteridium aquilinum (L.) Kuhn Cistus creticus L., et Cistus laurifolius L. qui accompagnent Pinus nigra Arn. ssp.pallasiana Lamb. Homboe. dans toutes les regions. 'Quant aux caracteres des arbes, il est râvâlâ que l'öpaisseur moyenne d'ecorce est de 38,15 mm. La forme d'ecorce est celle qui est creusee, avec un taux de 62,9 %. II est rencontre dans quelques placettes d'essai des ecorces grise et brun rougeâtre. Les angles des branches sont en generale de horizontale et ils decreissent jusqu'a lfetroit (l8°) chez les var.şeneriana Saatç. Quelques caracteristiques qui meritent d'etre ajoutees sont comme la suite. L'epaisseur moyenne des branches de 5,9 cm, nombre moyenne des branche de 34.5, longeur158 moyenne des cones de 63.23 mm» largeur moyenne des cones de 31.09 mm. Mais a Boyabat-Karageriş £tant donn^ que les moyennes des longeurs et des largeurs sont de 78.00 mm et de 37.14 mm, en considerant principal ement la longeur des cones, on a defini tine variabilite de Pinus nigra denomm£e comme var. yaltirxkiana Alptekin var. nova. Le nombre moyen des carpelles est de 96.95. Les c6nes sont symetriques et ovales et de couleurs brunnes de Citrus auranthium L., de 6 a 15 divergences, d'apex pointu, d'un apophyse portant un macro de taille moyenne. Les longeur largeur et hauteur moyennes d ' apophyse 5 les longeur et largeur moyennes de graine les longeur et largeur moyenne des ailes sont respectivement de 10.94 mm, de 13.65 mm, de 4.26 mm, de 6.50 mm, de 3.71 mm, de 24.73 mm, et de 7.70 mm. Les longeur et largeur moyenne des aiguilles sont respectivement de 10.33 mm et 1.33 mm. La longeur moyenne de glafe est de 7.60 mm et de vert de Ju niperus comminis L. Chez les Pinus nigra Arn. chaque glafe porte deux aiguilles, mais lors des etudes on a observe des glafes a trois aiguilles a Doğanhisar et a. Seydişe hir. ün autre resultat int£ressante est que quelques individus qui se trouvent- a Elekdağ sont les hybrides de Pinus nigra Arn. x Pinus sylvestris L. Le teste de T, realist a rev£l6 que les dimensions des cones et celles des Elements des c8nes varient sel on les ann£es. D'apres les resul tats obtenues d 'analyse Pactorielle, d1 analyse Cluster (Groupe hi^rarchique) et d' analyse Discriminante les echantillonages importers se distinguent des indigenes. Ce sont les öchantil lonages procur&es de Cypre et de la Macödonie, Quant aux variability g£og- raphique de Pinus nigra Arn.ssp.pallasiana Lamb.Holmboe. ils peuvent 6tre donnöes comme suit: 1. Güneydoğu Akdeniz (Sud-est de la Region MĞditerranenne Turque) 2. Orta Akdeniz (Centre de la Region Mediterranenne Turque) 3. Pos 4. Seydişehir-Doğanhi sar 5. Batı Akdeniz (Ouest de la Region Mediterranenne Turque) 6. Orta Ege (Eg£ Centrale) 7. Kazdağı 8. Marmara 9. Vakıfköy-Tavşanlı 10. Trakya (Trace)159 1,1. Karadeniz (Mere Noire Turque) 12. Çaydurt-Bolu 13. ELekdag 14.'. Karageriş -Boyabat 15. İç Anadolu (Anatolie Centrale) Le typ de variability chez les ssp.pallasiana est. de temps en temps discontinu. Principallement dans la regions d* Ege1 et d 'Anatolie Centrale ont öte observes de temps en temps des changement au hasard qui peuvent 6tre attributes aux isolations. Des cotes a l'interieur ont determines des variations clinales îegeres. Ces variability g^ographiques doivent Stre consid£r£es lors des recherches d'origine et de meme jusqu a l'obtention de leurs resultats lors des determinati ons des zones de reeolte et d'emploi de gralne.