Türkiyenin doğal karaağaç (Ulmus L.) taksonlarının morfolojik ve palinolojik özellikleri

Abstract

Günümüzde orman ürünlerinden faydalanılmağında bilimsel yöntemlerin önemli olduğu kaçınılmazdır. Yıllardır ormanlardan bilinçsizce yararlanılması sonucu ormanlar tahrip olmuş ve bunun önüne geçilmesi için akılcı ve bilimsel yararlanma yollarının belirlenmesi zorunluluğu ortaya çıkmıştır. Her ne kadar ülkemizde orman kurmasa da karaağaç taksonlarının botanik özeliklerinin az incelenmiş olmasından dolayı üzerinde araştırma yapmaya gerek duyuldu. İnceleme materyalleri taksonların doğal yetişme yerlerinden alındı. Bu yörelerin su diyagramları yapılarak yetişme yeri özelikleri belirlendi. Dış morfolojik yapıda, habitus, kabuk, sürgün, tomurcuk, yaprak, çiçek ve meyve özelikleri; iç morfolojik yapıda, makroskopik ve mikroskopik yapı (traheler, öz ışınlan, odun paranşimleri ve lifler) incelendi. Yapılan sayım ve ölçümlerin sonuçlan, istatistik yöntemlerden yararlanılarak değerlendirildi ve özet olarak şu sonuçlara varıldı. 1. Ulmus minor Miller., orman ağacı olmasına rağmen ara sıra çalılık halinde de bulunmaktadır. Diğer türler ağaç halindedir. 2. Ulmus glabra Huds. kabuklan uzun yıllar çatlaksızdır. Daha sonra rombik (baklava rilimi) şeklinde çatlaklar oluşmaya başlar ve ileri yaşlarda boyuna derin çatlaklıdır. Diğer türlerin kabuklan genç yaşlardan itibaren çatlaklıdır. 3. Ulmus laevis Pali, ve Ulmus minor subsp. minor sürgünleri üzerindeki tüyler sonraları dökülür, diğer taksonların sürgünlerindeki tüyler dökülmez. Sürgünler üzerinde çabuk dökülen kulakçık izleri vardır. Yaprak sapı izi hemen tomurcuk altında değil, yana kaymış durumdadır. 4. Karaağaç taksonlarının tomurcukları farklı şekil ve büyüklüktedir. Sürgün tomurcuklan sivri uçlu, çiçek tomurcuklan ise küt uçlu ve şişkinleşmiştir. Tomurcukların dışandan görülen 3-7 sayıda pullan vardır. 5. Karaağaç yapraklan, dip kısımda çarpıktır. Ulmus glabra Huds. yapraklan sapsız, diğerleri saplıdır. Ulmus glabra Huds. yaprağında görülen skabroz özeliği, diğer taksonların kuvvetli sürgünlerindeki yapraklarda da görülür. 6. Karaağaç taksonlarının çiçekleri erselik (hermofrodit) tir. Ulmus laevis Pali, de saplı, diğerlerinde sapsızdır. Tozlaşma erken ilkbaharda olur. 7. Karaağaç taksonlarında meyve samara (kanatlı nuks) dır. -49-8. Karaağaç odunlarında öz ve diri odun belirgin; diri odun açık, öz odun ise koyu kahve renklidir. İyi yetişme ortamlarında çok iyi gelişmekte ve geniş yıllık halkalar yapmaktadır. 9. Karaağaç taksonlarının odunları heterojen; ilkbahar odunu traheleri halka şeklinde, yaz odunu traheleri ise dalgalı teğet bantlar halindedir. İlkbahar odunu traheleri çıplak gözle, yaz odunu traheleri xlO büyütmeli lup ile kolaylıkla görülür. Trahelerde thyl oluşumu diri odunda başlar. Trahelerin yan zarları üzerindeki kenarlı geçitler almaçlı ve seyrek olarak karşılıklıdır. Perforasyon tablası basit, trahelerde spiral kalınlaşma vardır. Trahe çaplan, ilkbahar odununda, büyük olanlar 150-300 fim., küçük olanlar 20-85 um.; yaz odununda 15-80 um.dir 10. Öz ışınlan bir iki ve çok sıralı ve homocellülerdir. Max. yükseklik, Ulmus laevis'te 72, Ulmus minor sııbsp. minor de 61, subsp. canascens te 44, Ulmus glabra 'da 67 hücredir. Max. genişlik ise Ulmus laevis'te 6, Ulmus glabrdda. 7, Ulmus minor subsp. minor de 6, Ulmus minor subsp. canascens te 7 hücredir. 11. Odun paranşimleri Paratraheal, Metatraheal ve seyrek olarak Apotraheal'dir. Odunda bol sayıdadır. 12. Odunda lifler, çoğunlukla libriform liflerinden oluşmaktadır. Ara sıra traheid lifleride vardır (özellikle dağ karaağacında). 13. Yapraklarda damarlanma özeliği taksonlara göre önemli ayncalık göstermemektedir. Mezofil adacıklarının sayısı 10-20 adet/l mm2dir. 100 mezofil adacığında serbest uçla sonlananların sayısı % 75-95'tir. Serbest uçlann çatallanma şekli dikotomidir. 14. Karaağaç taksonlarının polenleri kutuplardan basık küreseldir. Polen tipi stephanoporatae; polen şekli, Ulmus laevis Pali, de suboblata (P/E=0.84), diğerlerinde sphaeroidae (P/E=0.88); strüktür, Tectate Astructure; skulptür, striae, çizgiler geniş ve düzensiz, Ulmus laevis Pali, de derin, diğerlerinde daha sığdır. Polenler, bitkilerin çevre koşullanndan en az etkilenen kısımlardır. Kuprianova (1965), Aytuğ (1971) ve yapılan ölçmeler (1993) sonucunda, Ulmus minor subsp. minor polenlerinin boyutlan arasında önemsiz farklar çıkmaktadır. Ayrıca, polen boyutlan, alttürlerin ayırt edilmesinde önemli bir özeliktir. Ulmus minor subsp. minor de P=27.84 um; E=31.60 um subsp. canascens te ise P=24.64 um, E=27.76 um dir. -50-

Nowadays, it is obligatory making good of products of forests by scientific methods. The result of unconsciously benefitting from forest, the forests had been destroyed and obligation of using the scientific methods had appeared. In spide of the elm taxa do not constitute forests in Turkey, due to had been done a few researches on their botanical characteristics, determining of their morphological and palinolojical characteristics was felt the need. In the research, the materials were obtained from their natural growing place. The characteristics of the growing places were explained determining the climatic conditions of this places. In the external morphological structure, it was examined the characteristics of their forms, barks, twigs, buds, leaves, flowers and fruits; in the inner morphological structure it was examined the macroscopic and microscopic (pores, ray pharanchym cells, wood pharanchym cells and fibres) characteristics. The measurements and enumerations were explained by using of statistical methods and summaries were stated as fallows: 1. In spite of Ulmas minor Miller, is a forest tree, rarely it is bush. Other species are forest trees. 2. The barks of Ulmus glabra Huds. are smooth a long time, more time,the fissures like rhombic begin to be formed, barks of old trees are fissured. The barks of other species are fissured beginning from youth. 3. The hairs on twigs of Ulmus minor Miller, subsp. minor and Ulmus laevis Pall, fall down in summer, but, in other species they do not fall down in first year. Stipules on twigs cadocus. Leaf scars are not just under the buds, oblique to leaf scars. 4. The buds of the elm taxa are different forms. The leaf buds are pointed, the flower buds are stubby at tip and swollen. The buds with 3-7 scales. 5. The leaves of the elm taxa are oblique at base, the leaves of Ulmus glabra Huds. are sessile, others are stalked. The sides of leaves are biserrate; pointed at tip. The scabrous on the leaves of Ulmus glabra Huds., there are on leaves of stout twigs -51-of other species. 6. The flowers of the elm taxa are hermaphrodite. There is a long peduncle at the flowers of Ulmus taevis Pall., but, in the other species, they are sessile. Dissemination is in the early spring. 7. The fruits are samara (nus with wing). 8. The heartwood and sapwood are evident, sapwood is light brown, heartwood is dark brown. In the convenience growing place, the elm taxa grow very well and make broad annual rings. 9. The wood is heterogenous; early wood pores are ring, late wood pores are undulate tangent bants. Early wood pores can visible with eyes, but late wood pores can visible by a lup with xlO enlargement. Tyloses begin to form in the sapwood. The boundery pits on walls of pores are alternate, rarely opposite. Perforation simple, spiral thickening present. Dimensions of pores, in early wood, the big ones are 150-300 um., the small ones are 20-85 um.; in late wood are 15-80 um. 10. Ray pharanchym cells are uni-, bi-, multiseriate and homocellular. Max. height, in Ulmus laevis Pall. 72, in Ulmus glabra Huds. 67, in Ulmus minor Miller, subsp. minor 61, in Ulmus minor Miller, subsp. canascens Browicz and Zelinski 44 cells. Max. width, in Ulmus laevis Pall. 6,in Ulmus glabra Huds. 7,in Ulmus minor Miller, subsp. minor 6,in Ulmus minor Miller, subsp. canascens Browicz and Zelinski 7 cells. 11. The wood pharanchym cells are Paratraheal, Metatraheal and rarely Apotraheal. They are abundant in wood. 12. The fibres, in the wood, are usually libriform fibres, rarely, tracheid fibres (particularly in wood of Ulmus glabra Huds.). 13. There are not important differents among the minor venation in leaves. 14. The type of pollens are stephanoporatae, the forms of pollens are suboblata (P/E=0.84)in Ulmus laevis Pall., in other taxa they are sphaeridae (P/E=0.88). Structure is Tectate. Asructure, Sculpture striate, striaes are wind,unsystematic, in Ulmus laevis Pall, deep, but in other taxa not deep. Pollens are parts of plants which least affect from environmental conditions. Kuprianova (1965), Aytuğ (1971), and in the results of measurements (1993), dimensions of pollens of Ulmus minor Miller, subsp. minor are approximately same. Also, dimensions of pollens are an important characteristic to be distinguished of subspecies, in Ulmus minor subsp. minor it is P=27.84 um., E=31.60 um., in subsp. canascens it is P=24.64 um., E=27.76 um. (E= ekvatorial diameter, P= Poler diameter um.) -52-