Ergani ile Dicle (Diyarbakır) arasında yer alan Abdülaziz dağının jeolojisi ve tektoniği

Abstract

X öz Çalışma alanı Diyarbakır'ın kuzeyindeki Ergani ile Dicle ilçeleri arasındaki Abdülaziz Dağı ve dolayını kapsamaktadır. Bu alanda açılan Abdülaziz-1 kuyusuyla Ordovisiyen'den Senozoyik'e kadar değişen yaş aralıklarında bir çok formasyonun ve çalışma alanında bir çok fay ve bindirmenin bulunması, bu bölgeyi jeolojik açıdan oldukça önemli bir hale getirmektedir. Bu nedenlerle, bu çalışmada yukarıda belirtilen alanın tektono-stratigrafisi ve allokton birimlerin kökenine ilişkin incelemelerde bulunulmuştur. Çalışma alanında açılan Abdülaziz-1 kuyusunda gözlenen en yaşlı birim Ordovisiyen yaşlı Bedinan formasyonu olup, bu birim üzerine diskordansla Devoniyen yaşlı Dadaş formasyonunun şeyi ve kumtaşları gelir. Bu birim üzerine diskordansla Alt Permiyen yaşlı, kömürlü şeyi, mutası geçişli kumlasından oluşan Kaş formasyonu geçer. Kırmızı renkli şeyi, gri renkli siltli kumtaşı, dolomitten oluşan Gomaniibrik formasyonu üzerine diskordansla Alt Triyas yaşlı Uludere formasyonunun şeyi ve dolomitleri ve üzerine Albiyen-Senomaniyen yaşlı gri renkli dolomit ve kireçtaşından oluşan Mardin Grubu'na ait Sabunsuyu formasyonu diskordansla gelir. Bu birim üzerinde diskordansla, Kampaniyen- Alt Maestihtiyen yaşlı killi kireçtaşı litolojisinden oluşan Sayındere formasyonu bulunur. Sayındere formasyonu üzerine uyumlu olarak Kastel formasyonunun kumtaşı ve şeylden oluşan ve Kampaniyen-Alt Maestrihtiyen yaşlı olan ince bir seviye gelir. Kastel formasyonu üzerinde tektonik olarak kireçtaşı, derin denizel çört, killi kireçtaşı litolojisindeki ve Alt Kretase'den Üst Kretase'ye kadar yaş veren Karadut Karmaşığı ile Triyas-Alt Kretase yaşlı Hezan Grubu'nun kireçtaşlan bulunur. Hezan Grubu'nun üst seviyeleri Ammonitico-Rosso fasiyesindeki Kuran formasyonu ve killi kireçtaşı litolojisindeki Lice formasyonundan oluşur. Karadut Karmaşığı'nın üzerine tektonik olarak Koçali Karmaşığı'na ait serpantin ve bazalttan oluşan birimler gelir. Bu allokton birimler üzerine ise Paleosen-Eosen yaşlı kumtaşı ve kırmızı renkli çakıltaşından oluşan Antak formasyonu diskordansla gelmektedir. Çalışma alanının doğusunda Antak formasyonunun üzerinde diskordansla Midyat Grubu'na ait kireçtaşlan, batısında ise Alt Miyosen yaşlı Fırat formasyonunun kireçtaşlan bulunur. Fırat formasyonu tedricen Lice formasyonunun kireçtaşı, şeyi, kumtaşı ardalanmasına geçer. Çalışma alanın kuzeyinde Lice formasyonu üzerine tektonik olarak Eosen yaşlı Çüngüş ve Maden Karmaşığı ile Jura-Kretase yaşlıXI Guleman Ofıyoliti gelir. Diyarbakır'ın kuzeyinde yer alan Abdülaziz Dağı dolayında ilk tektonik olay Üst Kampaniyen, Alt Maestrihtiyen'den sonra etkili olmuş, Arap Platformu, kuzeyden kaynaklanan okyanusal sedimanlar ve yamaç çökelleri ile okyanusa! kabuk bloklarından oluşan birimler tarafından üzerlenmiştir. Bu dönemde, allokton birimler kendi içlerinde dilimlenerek dubleks yapıyı oluşturmuştur. Alttaki Arap Platformuna ait karbonatlar da güneyde yığışım (imbricate) ve kuzeyde dubleks bindirmelerle şekillenmiştir. Bölgenin kuzeyindeki alanlarda ve Anadolu'nun pekçok yerinde Orta Eosen tektonik etkinliğin bu dubleks yapılanmayı nasıl etkilediği açık değildir. Ancak Koçali Karmaşığı ofiyolitlerinde ilave dilimlenmeye neden olduğu düşünülmektedir. Üst Miyosen döneminde sıkışma etkisiyle Midyat Grubu birimlerinde yığışım (imbricate) yapılar oluşmuş ve üzerlemenin sona ermesiyle sol yönlü doğrultu atımlı Doğu Anadolu Fayı gelişmeye başlamış, bu fayın paralel kollan bölgeyi etkilemiştir. Abdülaziz Dağı'nın yükselmesi ve bugünkü konumunu kazanması bu üç döneme ait tektonik etkilerin bir sonucudur. Dubleks model Abdülaziz-1 kuyusu ile de test edilmiş ve kanıtlanmış, Hezan Grubunun en alt dilimi ile Karadut Karmaşığı kesildikten sonra Arap Platformuna ait Dadaş ve Bedinan formasyonlarının tekrarlanmasıyla iki dilim kesilmiştir. Anahtar Kelimeler: Tektonik, Jeoloji, Tektono-Stratigrafi, Abdülaziz Dağı, Dicle-Ergani.

XII ABSTRACT The study area covers the Abdtilaziz Mountain and its surroundings between the towns of Ergani and Dicle, north of Diyarbakır. Penetration of a number of formations ranging in age from Ordovician to Cenozoic in Abdtilaziz- 1 well drilled in this area, and the presence of many faults and thrusts increased the geological importance of this region. Therefore, this study was undertaken to examine the tectono-stratigraphy of the area and to understand the origin of allocthonous units. The oldest unit observed in Abdtilaziz-1 well is the Ordivician Bedinan formation overlain unconformably by the shales and sandstones of the Devonian Dadaş formation. This second unit has an unconformable upper contact with the overlying Lower Permian Kaş formation composed of coal bearing shales and sandstones with silty transitions. The Kaş formation passes upwards gradually in to Gomamibrik formation of Permian age. The Gomaniibrik formation is made up of red shales, gray silty sandstones and dolomites, overlain unconformably by the shales and dolomites of the Lower Triassic Uludere formation. Gray dolomites and limestones of the Sabunsuyu formation of Mardin Group cover the Uludere formation unconformably. Over the Sabunsuyu, unconformably rest the clayey limestones of Campanian Lower Maestrichtian Sayindere formation. A thin horizon of sandstones and shales belonging to the Campanian-Lower Maestrichtian Kastel formation take place conformably over the Sayindere formation. A tectonic contact is present between the Kastel formation and the overlying units of either Karadut complex or the Hezan Group. Karadut complex is made up of deep marine cherts and clayey limestones while the Hezan group is defined by limestones. Upper levels of this group consist of the Kuran formation in Ammonitico Rosso facies and the Lice formation of clayey limestone lithology. Serpentinitic and basaltic units of the Koçali complex tectonically rest over the Karadut complex. These allocthonous units are overlain unconformably by red sandstones and conglomerates of the Paleocene-Eocene Antak formation. Limestones of the Midyat group in the east and limestones of the Lower Miocene Fırat formation in the west of the study area unconformably overlies the Antak formation. The Fırat formation gradnally passes upwards to the limestone-shale and sandstone intercalation of Lice formation. In the north of study area, Çüngüş formation andXIII the Maden complex of Eocene age and the Guleman ophiolites of Jurassic-Cretaceous age tectonically cover the Lice formation. The first tectonic event around the Abdtilaziz Mountain, north of Diyarbakır, took place after the Late Camporian-Early Maestrichtian, causing to the obduction of northerly oceanic sediments and slope deposits together with oceanic crustal blocks over the Arabian Platform. Allocthonous units were sliced in themselves and formed a duplex structure during thes period. Underlying carbonates of the Arabian Platform were shaped by imbrications in the south and by duplex thrusts in the north. It is not clean that how this duplex structure is affected by the Middle Eocene tectonism seen to be active in the northern parts of the region as well as in many ponts of the Anatolia. It might have caused, however, to the additional slicing in the ophiolites of Koçali complex. Imbricate structures developed through the Late Miocene compression, and left lateral strike slip East Anatolian Fault was formed after the obduction ceased. Several branches of this fault has affected the region. Uplift of the Abdiilaziz Mountain and its present shape is the result of these three tectonic episodes. The duplex model has been tested and proven by Abdiilaziz- 1 well, which penetrated two slices of the Arabian platform repeating the Dadaş and Bedinan formations after cutting through the lowermost slice of the Hezan group and Karadut complex. Key Words: Tectonic, Geology, Tectono- Stratigraphy, Abdiilaziz Mountain, Dicle-Ergani.