İngiliz arşiv belgeleri ışığında Türkiye-İngiltere siyasi ve ekonomik ilişkileri (1939-1945)

Abstract

Bu çalışma, İngiliz arşiv belgeleri ışığında Türkiye-İngiltere siyasi ve ekonomik ilişkilerinin İkinci Dünya Savaşı dönemini incelemeyi amaçlamıştır. Dönemin iki ülke arasındaki siyasi ve ekonomik ilişkilerini etkileyen unsur ve gelişmeler, Almanya ve SSCB faktörleri ile bağlantılı olarak ele alınmıştır. Araştırma, savaşın patlak vermesinin hemen akabinde imzalanan 19 Ekim 1939 tarihli Türkiye-İngiltere-Fransa İttifakı'ndan 24 Ekim 1945'te BM'nin kuruluşuna kadarki süreyi kapsamaktadır. Ayrıca, Churchill'in `gözbebeğim` dediği Balkan Harekâtı'nı gerçekleştirebilmesinin tek kilit noktası olan Türkiye'yi ikna edebilmek umudunun ve bu eksendeki Müttefik baskılarının Türkiye'yi fiilen savaşa çekebilmeye dair hayallerinin yoğunlaştığı 1943 yılını yakın merceğe taşımaktadır. Bu anlamda Churchill'in `Türkiye eli`, İngiliz devlet departmanları arasındaki çatışmalar ve Türkiye'nin İngiltere'nin politikalarına tepkisi irdelenmiştir. Türkiye'nin Müttefiklere özelde de İngiltere'ye karşı `inatla` direnme gücü bu ülkeyle yürüttüğü siyasi ve ekonomik politikalar örneğinde incelenmiştir. Aynı zamanda Türkiye'nin tarafsızlığı ya da savaş dışılığı sorunu tartışılmış bu ülkenin savaş içindeki konumunun uluslararası hukuk söylemine göre değil siyasi ve pratik mülahazalara göre belirlendiği ortaya konmaya çalışılmıştır. Ayrıca iki ülke ilişkilerinin ekonomik seyrinde Almanya faktörü başat rol oynadığı için ekonomik ilişkiler bölümü bu eksende analiz edilmiştir. İngiliz ekonomik savaş mücadelesi perspektifinden Türkiye'de süren İngiliz-Alman `krom savaşının`, bakır sorununun ve İngiliz Ekonomik Savaş Bakanlığı'nın müthiş derecede önemsediği İngiliz Öncelikli Satın Alım Programı ve ABD-İngiliz Ortak Öncelikli Satın Alım Programı'nın süreç içindeki seyirleri irdelenirken Türkiye'nin bu konularda uyguladığı `güç dengesi oyunu` da vurgulanmıştır. Türkiye'de 1942 yılı sonunda çıkarılan varlık vergisinin iki ülke ilişkilerine ne şekilde yansıdığı da aydınlatılmaya çalışılmıştır.

This study aims at analyzing the political and economical relations between Turkey and Great Britain during the Second World War in the light of the British archival documents. The factors and developments affecting the economical and political relations have been discussed in conjunction with Germany and USSR factors. The study covers the period from 19th October 1939 Treaty which was signed as the second World war broke out until the establishment of UN. Additionaly this study sheds light on the year 1943 in which the Allied Forces and Churchill put even more pressure upon Turkey to enter the war in order to achieve a dream of Balkan campaign which Churchill identified as `apple of my eye` since he considered Turkey the key point. In this sense Churchill's `Turkey trump`, the conflicts between British state departments and Turkey's reaction to British policy are examined. In this content Turkey's morale of resistance to the Allied Powers especially to Britain has been examined through the sample of political and economical relations that was maintained by Turkey. Also the question of non-belligerency of Turkey has been discussed and it has been emphasized the Turkey's role during the war was determined with respect to political and practical consideration but not international law discourse. As Germany had a main role in the course of economic relations, the section regarding to the subject has been analyzed in this context. From the British economic warfare perspective the process of ongoing `chrome war`, copper issues, between Great Britain and Germany in Turkey, British preemptive purchase programme which was considered extremely important and the Joint Anglo-American Purchasing Programme have been examined in the course of warfare. Moreover the `balance of power` stance of Turkey within that period has been partly accentuated and how the wealth tax which was imposed at the end of 1942 affected the relations of two counntries has been revealed considering the archival documents.