Usûl-i Fıkıh`ta Ta`lîl Tartışmaları(Hicri IV.VIII. Asırlar)

Abstract

Ta'lîl olgusu birçok disiplini ilgilendiren derin ve kompleks bir konudur. Tezimiz Hicrî IV- VIII. asırlarda yaşayan usulcülerin şer'î hükümlerin ta'lîli konusunda ortaya koydukları görüş ve tartışmaları konu edinmektedir. Çalışmamız ele aldığı konunun yeterli düzeyde anlaşılması amacıyla bu görüş ve tartışmaların felsefî ve kelamî arka planını da irdelemektedir. İslam filozoflarının (Farabî, İbn Sinâ) gâî ta'lîl anlayışları illet anlayışlarına dayanırken, illet anlayışları da temelde varlık anlayışlarına dayanmaktadır. Filozoflara göre Vacib Varlık, varlıkları gaye edinmez, varlıklar O'nu gaye edinir. Her mümkün varlık bir gayeye varmak için hareket eder ve bu gaye fikri kâinatın bütününde müşahede edilmektedir.Kelamcıların ta'lîl konusunda birbirinden farklı görüşler ileri sürmeleri, hikmet ve abes kavramlarına yükledikleri anlamların farklılığından kaynaklanmaktadır. Mutezilî kelamcılara göre ilahî fiillerin kullara dönük birtakım maslahatları içermesi Yüce Yaratıcı'ya vaciptir. Eş'arî ve Maturîdî kelamcılar ise maslahat içerikli ilahî fiillerin birer ilahî ihsan ve rahmet olduğunu söylemektedirler. Bu kelamcılara göre hiçbir şey Allah Teâlâ'ya vacib değildir. Zira vücub kavramı ilahî irade kavramıyla bağdaşmaz. Eş'arîlerin hüsün-kubuh konusunda temel savunusu aklın, vahiy gelmeden önce herhangi bir fiilin sevab ve ikabı gerektireceği hükmünde bulunmasının mümkün olmadığı şeklindedir. Eş'arîlerin karşı çıktıkları ta'lîl Mutezilenin kabul ettiği ta'lîldir. Eş'arîlerin ilahî fiillerden nefyettikleri amaç ve gayeler, faili fiilleri işlemeye sevk eden ve bu işlemeyi aklî açıdan zorunlu kılan amaç ve gayelerdir (garaz). Mutezile ilahî fiillerin vuku bulması için ilahî iradeyle birlikte başka nedenlerin (dâî) de var olması gerektiğini söylerken, Eş'arî ve Maturîdîler ilahî fiillerin vuku‟ bulması için ilahî iradeyi yeterli görmektedirler.Usulcülerin ta'lîl anlayışları illet tasavvurlarına, illet tasavvurları da temelde kelamî ta'lîl anlayışlarına dayanmaktadır. Usûlcülerin ta'lîl anlayışlarının kelâmî ta'lîlanlayışlarını yansıtması da buradan kaynaklanmaktadır. Genelde Eş'arîlerin özelde Râzî'nin ta'lîli inkâr ettiğine dair ileri sürülen söylemler gerçeği yansıtmamaktadır. Bu söylemler Eş'arîlerin kullandıkları kavram ve ifadelerin bağlamlarından ayrı ele alınmasından ileri gelmektedir. Bütün usulcüler, şer'î hükümlerin kullara dönük birtakım maslahatları içerdiğini tartışmasız kabul etmekle birlikte, bunu farklı şekillerde ifade etmektedirler.

Causation is a deep and complex issue as it involves many disciplines. This dissertation looks at various views and discussions regarding causation in Islamic legal verdicts during fourth-eighth centuries after Hegira. I also looked at the theological and philosophical background of this issue in order to make sense of discussions in legal theory. For example, views of philosophers, such as Farabi and Ibn Sina, on teleological causation depend on their conception of causality, which is also dependent on their ontological views. According to these philosophers existents are not a goal for Necessary Being, rather, Necessary Being is a goal for existents. All contingent beings act according to a goal, this idea of goal can be seen in the whole universe.Theologians have divergent views on causation due to their differing conceptions of reason (hikma) and vain (abes). According to Mu‟tazilites it is necessary for God to have public good in His actions. Ash‟arites and Maturidites believe that public good in God‟s actions are not necessary, rather they are due to God‟s mercy for humanbeings. These theologians believe that nothing is necessary for God, because necessity is incompatible with God‟s free will. With regard to the problem morality i.e. whether something is good or evil, Ash‟arites believe that reason cannot judge whether an action should be rewarded or punished prior to the Revelation. Ash‟arites reject Mu‟tazili view of causation. Moreover, they reject the idea that God‟s actions have goals or intentions which are made necessary by reason. Hence, they do not reject the idea of goal or intention for God‟s action considering that they are not seen as necessary for God by reason. While Mu‟tazilites believe that besides God‟s will other things such as goal or intentions are necessary for God‟s actions, Ash‟arites and Maturidites believe that only God‟s will is necessary for His actions.Legal theorists view of causation is dependent on their view of causality which is also dependent on their theological views on causation. Thus their views reflectVIItheological views on this issue. The claim that Ash‟arites generally and al-Razi specifically rejected causation is inaccurate. This mistaken view is due to the fact that various terms used by Ash‟arite are treated without considering the context in which they were used. All of legal theorists believe that religious verdicts include public good. However, they express this idea in different ways.