Menâkıb-ı İbrâhim-i Gülşenî ışığında İbrahim Gülşenî`ye bağlı bir Akkoyunlu kazaskeri: Kadı İsa Savecî

Abstract

Bu çalışma Sultan Yakub dönemi (1478-1490) Akkoyunlu Sarayı'nda kazasker olarak görev yapan Kadı İsa Savecî'nin ( ö. 1491) bir portresini ortaya koymayı hedeflemiştir. Bu, Kadı İsa hakkında oldukça sınırlı bilgiler içeren dönemin kronikleri ve tezkireleri ile Menâkıb-ı İbrâhim-i Gülşenî'nin karşılaştırmalı olarak okunması ile mümkün hale gelmiştir. İbrahim Gülşenî Uzun Hasan döneminde geldiği Tebriz'de onun itimadını kazanarak Akkoyunlu Sarayı'nda himaye görmeye başlamış, artan itibarı sonucunda bir takım resmî görevler üstlenmiş ve Halvetî şeyhi Dede Ömer Ruşenî ile tanıştıktan sonra onun müridi ve gözde halifesi olmuştur. Kadı İsa ise Akkoyunlu Sarayı ile ilişkileri güçlü olan Savecî ailesine mensup ilim ehli bir şahsiyet olarak Sultan Yakub'un şehzadeliği döneminde onun hocası olmuş, Yakub'un tahta geçmesi ile birlikte ömrünün sonuna kadar devam ettireceği kazaskerlik görevini üstlenmiş, saraydaki konumu ve saygınlığı gün geçtikçe artmıştır. Kadı İsa'nın Gülşenî'ye olan bağlılığı kazasker olmasında Gülşenî'nin etkisini öğrendiği zaman başlamıştır. Gülşenî'nin Kadı İsa ile ilişkisinin temelinde ise mürşidi Ruşenî'nin Kadı İsa'yı kendisine emanet etmesi yatmaktadır. Ruşenî saray ve çevresinde etkili olan Ehl-i sünnet karşıtı fikirlerden oldukça rahatsızdır ve Sultan Yakub ve devlet erkanının Ehl-i sünnet çizgisinde tutulmasını istemektedir. Bunun için öncelikle Kadı İsa'nın Halvetîyye tarikatına mensubiyeti sağlanmalıdır. Menâkıb'a göre Gülşenî'nin Akkoyunlu Sarayı'ndaki misyonunun Ruşenî'nin ona yüklediği Kadı İsa'yı tarikat içinde tutarak Ehl-i sünnet inancı üzere bulunmasını sağlamak olduğu anlaşılmaktadır. Yine Menâkıb'da nakledilen hikayelerden Şiî-Safevî siyasî oluşumunun güç kazandığı bu dönemde Ehl-i sünnet çizgisi dışındaki fikirlerin karşı kampa itilme sürecinin belirgin hale geldiği, Ruşenî ve dolayısıyla Gülşenî'nin bu sürece katkı sağladıkları sonucunu çıkarmak mümkündür.Diğer taraftan dönemin kaynaklarının aksine Menâkıb'daki bilgiler Kadı İsa'nın Akkoyunlu Sarayı'ndaki diğer güç odakları ile rekabet halinde bulunduğunu, Sultan Yakub döneminin son yıllarında elde ettiği yetki gücüne kazaskerlik süresi boyunca sahip olmadığını göstermektedir. Kadı İsa Sultan Yakub'un son yıllarında elde ettiği mutlak yetkiyi kullanarak Akkoyunlu Devleti'nin toprak düzeni ile ilgili bir reform girişiminde bulunmuştur. İçlerinde Gülşenî'nin de bulunduğu saray içi ve dışından muhalif seslerlerin yükselmesine sebep olan bu girişim Kadı İsa'nın sonunu getirmiştir. Kadı İsa Sultan Yakub'un ölümünden bir ay sonra Ocak 1491'de saraydaki en güçlü rakibi Sufî Halil tarafından asılarak idam edilmiştir.

The aim of this study is to reveal a portrait of Qādī Īsā al-Sāwajī (d. 1491) who served as a qādīʻaskar at the Aqquyunlu Court in the reign of Sultan Yaʻqūb (1478-1490). To achieve this aim we read Menākib-i Ibrāhim-i Gülşenī in comparison with chronicles and tazākir of the time which consist of little knowledge about Qādī Īsā. Ibrāhīm al-Gulshanī who came to Tabriz in the reign of Uzun Hasan, gained the trust of the Sultan and began to receive protection at the Aqquyunlu Court and as a result of this he had some official duties. After meeting the Khalwatī Shaykh, Dede ʻUmar al-Rūshanī, al-Gulshanī became an obedient of his spiritual direction (murīd) and than one of his successors (khalīfa). When Qādī Īsā was concerned, as a scholar belonging to the family of al-Sāwajī which had strong connection with the Aqquyunlu Court, he became the teacher of Sultan Yaʻqūb when Yaʻqūb was a prince (shehzāde). As soon as Yaʻqūb sat on the throne Qādī Īsā had the duty of qādīʻaskar which lasted to his death and his position and prestige at the Court increased day by day. The obedience of Qādī Īsā to al-Gulshanī began to emerge when he learnt his master's influence in his appoitment as a qādīʻaskar. On the other hand al-Gulshanī was interested into Qādī Īsā, because al-Rūshanī had entrusted Qādī Īsā to him. Dede ʻUmar al-Rūshanī was uncomfortable about the anti-Sunnī ideas that were effective in the Court circles and was willing to keep Sultan Yaʻqūb and other statesmen on the Sunnī line. To achieve for this aim, obedience of Qādī Īsā to the Khalwatī order had firstly to be provided. It can be assumed, according to the Menākib, that the mission to al-Gulshanī by his master al-Rūshanī in the Aqquyunlu Court was to keep Qādī Īsā on the Sunnī creed by taking him into the Khalwatī order. It can also be concluded from the stories narrated in the Menākib that the process of excluding the ideas contrast to the Ahl al-Sunnah became evident in this period in which Shiī Safavid political movement had gained power, and al-Rūshanī and thus al-Gulshanī contributed to this process.On the other hand, unlike other sources, the Menākib shows us that Qādī Īsā was competing with other authorities in the Aqquyunlu Court and he did not have the absolute authority which gained at last years of the reign of Sultan Yaʻqūb during the whole period when he was a qādīʻaskar. This absolute authority allowed Qādī Īsā to make an attempt to reform the Aqquyunlu territorial order. But this attempt which led to the rise of opposing voices from inside the Court, including al-Gulshanī, and outside of it brought the end of Qādī Īsā. A month after the death of Sultan Yaʻqūb, on January 1491, Qādī Īsā was executed by his strongest opponent in the Court, namely Sūfī Khalīl.