Erken dönem kelâmında teşbih ve tenzih doktrinleri: Müşebbihe ve Cehmiyye örneği

Abstract

Bu çalışmada, kelâm ilminin mihenk taşı mesabesinde bulunan ulûhiyet tasavvuru konusu, birbirine zıt iki uç nokta olan teşbîhçi ve tenzîhçi doktrin öncüleri Müşebbihe ve Cehmiyye çerçevesinde araştırılmıştır. Tez giriş, onu takip eden üç bölüm ve sonuç kısımlarından oluşmaktadır. `Giriş` kısmında araştırmanın konusu, önemi ve yöntemi, esas alınan başlıca kaynaklarla beraber açıklanmıştır. Birinci bölümde `Ulûhiyet Tasavvurları`, `İslam öncesi dönemde Ulûhiyet Tasavvuru` ve `İslam'da Ulûhiyet Tasavvuru` olmak suretiyle iki kısımda ele alınarak konu hakkında genel bilgiler verilmiştir. İkinci bölümde `Teşbîh Doktrini/Müşebbihe'nin Ulûhiyet Tasavvuru`, Teşbîh'in sözlük ve ilm-i kelâm ıstılahı açısından anlamına değinilmesinin ardından, `Teşbîh Doktrininde Müşebbihe Örneği`nin alt başlıklarıyla açıklanmasının yanı sıra `Teşbîh Doktrinine Yöneltilen Eleştiriler`e yer verilmiştir. Üçüncü bölümde `Tenzîh Doktrini/Cehmiyye'nin Ulûhiyet Tasavvuru`, teşbîhte olduğu gibi tenzîhin sözlük ve ilm-i kelâm ıstılahındaki kavramsal anlamıyla ele alınmıştır. Ayrıca `Tenzîhe Dayalı Ulûhiyet Tasavvurunda Cehmiyye Örneği` ve `Tenzîh Doktrinine Yöneltilen Eleştiriler hakkında izahlarda bulunulmuştur. `Sonuç` kısmında ise, Müşebbihe ve Cehmiyye'nin görüşleri mukayese edilerek değenlendirmeye tâbi tutulmuş, iki aşırı uç noktada duran ulûhiyet tasavvurunun kelâmî açıdan sonuçları açıklanmış, ifrat ve tefrit dışında mutedil tavır ortaya koyulmaya çalışılmıştır.

In this study, the topic of the description of divinity, which is considered to be thecornerstone of Kalam studies, is researched within the framework of 'al-Moushabbiha''and ''al-Jahmeyyah'', which are the pioneers of the The Similitude (Tashbeh) Doctrineand the Exoneration (Tanzeh) Doctrine, which are both completely opposite to oneanother. The thesis consists of an introduction, three chapters and a conclusion. In the''Introduction'' section, the topic of research, its importance, its method, and theacademic sources that were used, are discussed. In the first chapter, general informationis given on the topic over the course of two parts, under the titles ''Descriptions ofDivinity'', ''the Description of Divinity befor Islam'' and ''The Desrciption of Divinityin Islam''. In the first chapter, general information is given by examining `DivinityDescriptions` which comprises `The Pre-Islamic Descriptions of The Divinity` and`The Islamic Descriptions of The Divinity`. In the second chapter, it takes part that`The Similitude (Tashbeh) Doctrine/ The Divinity Descriptions of al-Moushabbiha`with the meaning of similitude (tashbeh) in terms of Kalam Studies. After that, with`The Remarks of al-Moushabbiha on The Similitude (Tashbeh) Doctrine` subheadingsand `The Critics of The Similitude (Tashbeh) Doctrine` is explained as well. In thethird chapter, `The Exoneration (Tanzeh) Doctrine` with the terminological meaning ofexoneration (Tanzeh) in Kalam Studies is pointed out. Therewithal, `The DivinityDescriptions based on views of al-Jahmeyyah ` is expounded not with omitting `TheCritics of The Exoneration (Tanzeh) Doctrine`. In the `Conclusion` section, the viewsof the al-Moushabbiha and al-Jahmeyya were evaluated and compared. Those twocontrast approaches of `The Description of The Divinity` is examined moderately bynot being in favour of either one.