Atasözlerinin sınıflandırılması ve yapısal özellikleri

Abstract

Söyleyeni belli olmayan, toplumların kültüründen izler taşıyan, uzun yıllar süren gözlem ve deneyimlere dayanan, bilgece düşünce ve felsefi hikmetleri içeren, genel kural niteliğindeki, kalıplaşmış, özlü, veciz sözler atasözü olarak tanımlanır. Atasözü için sav, mesel, darbu'l-mesel, atalar sözü gibi çeşitli terimler kullanılmıştır. Türk atasözlerinin yazılı ilk örneklerine Orhun Abideleri'nde rastlanır. Orhun Abideleri dışında diğer Eski Türkçe Dönemi ve Uygur Dönemi eserlerinde de atasözü örnekleri yer alır. Türk atasözlerinin derlendiği ilk eser Karahanlılar Dönemi'nde Kaşgarlı Mahmut tarafından kaleme alınan Divânü Lügati't-Türk'tür. Karahanlılar Dönemi'nde kaleme alınan diğer eserler olan, Kutadgu Bilig ve Atabetü'l-Hakayık'ta da atasözü örneklerine rastlanır. Osmanlı Döneminde gerek Klasik Edebiyat gerekse Halk Edebiyatı şairleri atasözlerini kullanmışlardır.Yapısal olarak kullanım kalıpları; kelime grupları ve cümle türleri açısından incelendiğinde, atasözlerinin son derece zengin ve orijinal örnekler içerdiği görülmektedir. Atasözlerindeki kullanım kalıpları; giriş kalıpları, atasözünü içine alan kalıplar ve bitiş kalıpları olmak üzere üç başlıkta sınıflandırılmıştır.Atasözleri kıvrak söyleniş özellikleriyle kolayca hafızada kalmaktadır. Atasözlerine kıvrak söyleniş özelliğini kazandıran Türkçenin akıcı söz ve cümle dizimidir. Atasözlerindeki bu zengin söz ve cümle diziminin belirlenmesi amacıyla, atasözleri cümle yapısına, yüklem çeşitlerine, yüklemin yerine, cümlenin anlamına ve cümle bağlanışlarına göre incelenmiştir.Bu çalışmada; atasözlerinde yer alan kullanım kalıpları tespit edilmiş, atasözleri kelime grupları ve cümle türleri açısından incelenmiş, atasözlerinin yapısal özellikleri ortaya konulmuştur.

Stereotyped apothegms and adages which are anonymous, have social cultural overtones, contain eruditely thoughts and philosophical aphorisms based on longstanding observations and experiences, and are considered as a general rule are defined as proverbs. In substitution for proverb, different terms such as motto (sav), maxim (darbu?l-mesel) and ancestral words (atalar sözü) are used. The first written samples of proverbs were found in the Orkhon inscriptions. There are also the samples of proverbs in other opuses of the Old Turkish and Uighur periods. The first book of compiled proverbs is D?w?n ul-Lu?at al-Turk (Compendium of the languages of the Turks) written by Mahmud al-Kashgari in the Karakhanid era. Proverb examples are also found in Qutadgu Bilig and Atabet ul-Haqaaiq written in the time of Karakhanids. In the Ottoman period, poets of both classic and folk literature used proverbs.When proverbs are studied in terms of their structural usage patterns, word groups and sentence types, it is seen that they include eminently rich and original examples. Usage of patterns in proverbs is classified in three chapters which consist of introduction patterns, patterns including proverb and closure patterns. Proverbs are kept in mind easily because of their vivace phraseology. What makes proverbs acquire this characteristics is the fluent syntax of Turkish. In order to determine this rich syntax, Turkish proverbs are studied according to their sentence patterns, types and places of verbs, meaning and fixing of sentences.In this study, usage patterns in proverbs are determined, word groups and sentence types are handled, and their structural features are put forth.