Vakıf ile medresenin tarihsel ilişkisi bağlamında Üsküdar medreselerinin güncel işlevlerinin değerlendirilmesi

Abstract

Medreseler, İslamiyetin ilk yıllarından itibaren süregelen tedris geleneğinin kurumsallaşmasıyla Osmanlı Medeniyetinin en önemli kurumu haline gelmiştir. Nizamülmülk'le başlayıp Fatih Sultan Mehmet ve Kanuni Sultan Süleyman dönemlerinde zirveyi gören kurumsallaşma sürecinde, medresenin ayrılmaz bir parçası olan vakıf müessesinin katkısı yadsınamaz. Vakfın sağladığı geniş imkânlarla medreseler hem sürdürülebilir hale gelmiş hem de mimari anlamda bir biçim ortaya koymuştur. Her kurumsal yapının insan yaşamı gibi inişleri çıkışlı dönemleri bulunmaktadır. Osmanlı'nın batılılaşma sürecinde medrese ve vakıf kurumu birtakım gelişmeler neticesinde ağır güç kayıplarına uğramış ve tahrip olmuştur. Özellikle medreselerin kanunen kapatılması ve vakıfların tasfiye sürecine girmesi; medreselerin bir anda işlevsiz kalmasına, harap olmasına, evsizler tarafından barınak olarak kullanılmasına, yıkılmasına ve hatta satılarak mülkiyet değiştirmesine neden olmuştur. Özellikle mülkiyeti değişen medrese yapılarının neredeyse hiçbiri günümüze ulaşamamıştır. Günümüze ulaşan az sayıdaki medrese hem fiziki yapısı hem de günümüze ilettiği mesajla birer kültürel miras olarak varlığını sürdürmektedir. Koruma alanındaki uzmanlara göre mimari yapıların korunması için en önemli hususlardan biri doğru işlevle kullanılmasıdır. Dolayısıyla geçmişten bir kültür mirası olarak günümüze ulaşan medreselerin geleceğe aktarılmasında kullanıldıkları işlev önem arz etmektedir. Bu noktada medrese için uygun işlevin ne olduğu sorusu önem kazanmaktadır. Bu soruya doğru yanıt vermek için medresenin vakıfla tarihsel ilişkisini doğru okumak ve geçmişten günümüze yaşadıkları dönüşümü kavramak önemlidir. Bu çerçevede tarihsel gelişim süreçleri incelenip vakıf eseri olan medreselerin ortak özellikleri tespit edilmiştir. Alan araştırmasında Üsküdar sınırları içerisinde yer alıp günümüze ulaşan; Mihrimah Sultan Medresesi, Şemsi Paşa Medresesi, Valide-i Atik(Atik Valide)Medresesi, Çinili Medrese ve Ahmediye Medresesinin genel mimari özellikleri, planlarında gerçekleşen değişiklikler, geçmişten günümüze geçirdiği onarımlar ve işlev değişiklikleri incelenmiştir. Medreselerin mevcut işlevlerinin değerlendirilmesi için disiplinler arası bir yaklaşımla ölçütler belirlenmiştir. Bunun için fiziki yapı özelliklerinin yanı sıra kaynak araştırmasındaki bulgular veri olarak kullanılmıştır. Belirlenen ölçütlere göre Üsküdar'daki 5 medresenin mevcut durumu ve işlevi değerlendirilmiştir. Değerlendirmeden hareketle medreselerin özgünlük durumlarının kullanıldıkları işlevle ilişkisi irdelenmiş, medreselere uygun işlevin ne olabileceğine dair önerilerde bulunulmuştur. Anahtar Kelimeler: Medrese, Vakıf, Koruma, Yeniden İşlevlendirme, Üsküdar Medreseleri

Madrasahs became the most important institution of Ottoman Civilization with the institutionalization of the madrasah tradition which has been continuing since the first years of Islam. The contribution of vakıf institutions, which are an integral part of the madrasah, cannot be denied during the institutionalization process starting with Nizamülmülk and seeing the summit in the periods of Fatih Sultan Mehmet and Kanuni Sultan Süleyman. With the wide opportunities provided by the vakıf, the madrasas became both sustainable and exhibited an architectural form. Each corporate structure has periods of ups and downs like human life. During the westernization process of the Ottoman Empire, the madrasah and vakıf institution suffered heavy power losses and was destroyed as a result of some developments. Especially with the closure of madrasas by law and the liquidation process of vakıfs, madrasas suddenly became dysfunctional, destroyed, used by the homeless as shelter, destroyed and even sold and changed ownership. In particular, almost none of the madrasah structures whose ownership has changed has survived. The few madrasahs that survived to the present day continue to exist as a cultural heritage with both its physical structure and the message it conveys to the present day. According to the consensus of experts in the field of conservation, one of the most important issues for the conservation of architectural structures is used with the correct function. Therefore, the function used in transferring madrasas which have reached to the present as a cultural heritage from the past to the future is important. At this point, the question of what is the appropriate function for the madrasah becomes important. To answer this question correctly, it is possible to read the historical relationship of the madrasah with the vakıf correctly and to grasp the transformation they have experienced from past to present. In this context, the historical development processes of madrasahs were examined and common characteristics of madrasahs which are works of vakıf were determined. In the field research; the general architectural features of Mihrimah Sultan Madrasah, Şemsi Pasha Madrasah, Valide-i Atik (Atik Valide) Madrasah, Tiled Madrasah and Ahmediye Madrasah, changes in plans, repairs from past to present and functional changes were examined. In an interdisciplinary approach, the findings of both the physical structure and the resource research were used as input for the assessment criteria in order to evaluate the existing functions of the madrasas. The current status and function of 5 madrasahs in Üsküdar were evaluated according to the determined criteria. Based on the evaluation, the relationship between the originality of the madrasas and the function they used was examined and suggestions were made about what could be the proper function for the madrasas.Key Words: Madrasah, Vakıf, Conservation, Reactivation, Üsküdar Madrasas