Mîrsadu`l-Etfal (Şahrahê Kûdekan) Ferhenga menzûm a Kurdî-Farisî (Vekolîn-Tekst)

Abstract

ETManzum sözlük geleneği klasik doğu edebiyatında pek çok örneği olan bir nazımtürüdür. Bunlar daha çok medrese eğitim sisteminde çocuklara yabancı dil öğretmek amacıylahazırlanmış eserlerdir. Manzum sözlüklerin iki dilli olan şekilleri yaygın olmakla beraber,daha çok dilli olanlarına da rastlamak mümkündür. Bu tür sözlükler, klasik Doğuedebiyatında eski ve yaygın bir geleneğe sahiptirler. İki dilli manzum sözlüklerin ilkörneklerinden biri Edib Natanazzi (ö.1106) nin Arapça-Farsça olarak yazdığı Dusturu'l-Luğaolup, Farslara Arapça öğretmek amacıyla hazırlanmıştır. XII. yüzyılın ortalarında İranlıReşiduddin Vatvat (ö.1182) ile başlayan bu geleneğin İslâmî edebiyattaki ilk örneklerindenbiri XIII. yüzyılda Ebû Nasr Ferâhanî (ö.1221) tarafından yazılmış Nisâbu's-Sıbyân isimliArapça-Farsça sözlüğüdür.Anadolu coğrafyasında Arapça-Farsça olarak 1242 senesinde Şükrullah'ın Zühretü'l-Edebi ile başlayan bu geleneğin Arapça-Türkçe ilk örneği, Abdullatif bin Melek'in 1392'dehazırladığı Lügat-i Ferişteoğlu olarak kabul edilmektedir.Bu türün Farsça-Türkçe ilk örneği 1400 senesinde Tuhfe-î Husam adıyla Husam b.Hasan tarafından yazılmış ve bu gelenek çok güçlü bir şekilde devam etmiştir. SünbülzadeVehbi (ö.1809-1810) tarafından 1798'de Farsça-Türkçe olarak kaleme alınan Tuhfe-i Vehbiadlı manzum eserin 1909 senesine kadar 58 kez basılmış olması, bu geleneğin ne denli yaygınolduğunu göstermektedir. Bu tür sözlükler arasında en meşhur olanı ise, Mevlevî şeyhlerindenŞâhidî mahlasıyla tanınan Muğlalı İbrahim Dede'nin Tuhfe-i Şâhidî'sidir.Elimizdeki mevcut bilgilere göre klasik Kürt edebiyatında şimdiye kadar en az dörtadet manzum sözlük çalışması yapılmıştır. XVII. yüzyıldan itibaren her yüz yılda bir Kürtçemanzum sözlük hazırlanmış olduğunu görmekteyiz. Ehmedê Xanî'nin 1683 senesinde Kürtçe-Arapça olarak hazırlamış olduğu Nûbehara Biçûkan ile başlayan bu gelenek, yine öğrencisiolan Îsmailê Beyazidî tarafından üç-dilli (Kürtçe-Arapça-Farsça) sözlük olan Gulzar iledevam etmiş, bunu 1790'da Şeyh Maruf Nodeyî tarafından Kürtçe'nin Aşağı Kurmancî(Soranî) lehçesiyle yazılmış Kürtçe-Arapça Lugatname-i Ehmedî ile takip etmiş ve son olarak1912 senesinde Şeyh Muhammed Kerbelayî'nin Kürtçe-Farsça hazırlamış olduğu Mîrsadu'l-Etfal ile son bulmuştur. Başka bir deyişle Mîrsadu'l-Etfal klasik Kürt edebiyatında bugeleneğin son halkasıdır.Bu çalışmamızda Kürt manzum sözlükyazıcılığı bağlamında Şeyh MuhammedKerbelayî'nin Mîrsadu'l-Etfal adlı eserini, şekil ve muhteva açısından ele alarak Kürdo-Arabik olan metnini latinize ettik. Bu çalışma giriş, üç bölüm ve Kürtçe-Farsça-Türkçe olarakhazırlanmış bir sözlükten oluşmaktadır. Giriş kısmında genel olarak manzumsözlükyazıcılığıyla ilgili tanımlamalar, bu sözlüklerin genel ve ortak özellikleri, klasik doğuedebiyatında manzum sözlük yazma geleneği ve son olarak klasik Kürt edebiyatında, manzumsözlükyazıcılığının tarihçesi ele alındı.Birinci bölümde Şeyh Muhammed Kerbelayî'nin hayatı, döneminin özellikleri, ailesive Aktepe Medresesi hakkında bilgiler bulunmaktadır. Son olarak mevcut eserleri hakkındaayrıntılı bilgiler verilerek Kerbelayî ve Mîrsadu'l-Etfal'in Kürt edebiyatında manzumsözlükyazıcılığı geleneği içerisindeki yeri ve önemi incelelendi.İkinci bölümde şekil, muhteva ve dil açısından Mîrsadu'l-Etfal'ın ayrıntılı birincelemesi yapılmıştır. Şekil incelemesinde, eserin bölümlere göre nazım tarzı, kıta, bahir vekafiye sistemi tanıtılmış, eserde tespit edilen kimi söz sanatları üzerinde durulmuştur.Muhteva açısından yapılan incelemede, sözcüklerin sıralanışındaki metodoloji anlatılmış,sözlükteki konulardan birbirleriyle bağlantılı olanlar, ilgili başlıklar altında sınıflandırılarakpedagojik yöntemlerle ele alınmıştır. Bu bölümde, son olarak Kürtçe'nin dilbilgisel özellikleriaçısından incelenmiştir.Üçüncü bölümde, öncelikle ?müellif nüshasının? özellikleri ele alınmıştır. Kürdo-Arabik nüsha genel kabul gören transkripsiyon kurallarına uygun olarak, Latin harflerineçevrilmiştir. Okuyucuların kolay ayırt edebilmesi için Kürtçe sözcükler kalın, Farsçasözcükler de italik karakterlerle belirtilmiştir. Sözlük kısmından olmayan diğer kelime, ek vs.de normal düzyazı karakterleriyle gösterilmiştir.Sonuç bölümünde, eser üzerinde yaptığımız araştırma ve incelemeler sonucundaulaştığımız bulguları maddeler halinde verdik.Çalışmamızın sonuna Kürtçe-Farsça-Türkçe bir sözlük ekledik. Bundaki amaçaraştırmacı ve okuyucuların çalışmalarında bu sözlükten istifadelerini azamî derecedekolaylaştırmaktır. Ekler bölümüne konuyla ilgili önemli belgeleri ilave ettik.

MMARYThe dictionaries written in verse are a kind of verse whose examples are full in classiceastern literature. These are mainly prepared for teaching foreign languages in madrasaheducational system. Although the bilingual versions are common, the multilingual ones aremore available. Such dictionaries have an old, common tradition in classic eastern literature.The first example of the bilingual dictionaries in verse is Düstûru?l-Lüga in written Arabic-Persian by Edib Natanazzi (d.1106). It was prepared for teaching Arabic for Persians. Thefirst example of this tradition in Islamic literature starting with Persian Reşiduddin Vatvat(d.1182) in the middle of XII. century is the Arabic-Persian dictionary called Nisâbu?s-Sıbyân, of Ebû Nasr Ferâhanî (d. 1221).The first example of this tradition in Anatolian geography starting with Şukrullah?s Zühretü?l-Edebi as Arabic-Turkish in 1242 is taken as Lügat-i Ferişteoğlu, which Abdullatif bin Melekprepared in 1392.The first example of Persian-Turkish of this kind was Husam b. Hasan?s Tuhfe-î Husamwhich was written in 1400 and this tradition continued strongly. The fact that Tuhfe-i Vehbiwritten in Persian-Turkish in verse by Sünbülzade Vehbi (d.1809-1810) in 1798 had beenprinted 58 times until 1909 indicate how common this tradition is. Among this kind ofdictionaries, the famous one is Tuhfe-i Şâhidî? which was written by Ibrahim Dede of Muğla,as known Şâhidî., from Mevlevi Shaiks.According the available information, there are at least four dictionaries in verse inclassic Kurdish literature up to now. We witnessed that Kurdish dictionaries in verse havebeen prepared since XVII.century. This tradition starting with Nûbehara Biçûkan, which wasprepared by Ehmedê Xanî as Kurdish-Arabic in 1683 was continued by his student, İsmailêBeyazidî who prepared the three-lingual Kurdish-Arabic-Persian and later this tradition wasspread more by Shaik Maruf Nodeyi, who prepared Lugatname-i Ehmedî, the Kurdish-Arabicdictionary in verse in the lower Kurmanci dialect (Soranî) in 1790 and finally this traditionend with Mîrsadu?l-Etfal which was prepared by Sheikh Muhammed Kerbelayî in Kurdish-Persian in 1912. In other words, Mîrsadu?l-Etfal is the last example of this tradition in classicKurdish literature.In this study, we deal with Sheikh Muhammed Kerbelayî?s Mîrsadu?l-Etfal in thecontext Kurdish lexicography in verse in terms of form and content and latinize it. This studyconsists of introduction, three chapters and index. In the introduction, we deal with thedefinitions regarding lexicography in verse in general, theirs general and common features,the tradition of lexicography in verse in classic Kurdish eastern literature and finally thehistory of lexicography in verse in classic Kurdish literature and explore Kerbelayî and theplace and importance of his Mîrsadu?l-Etfal?in this tradition. The first chapter containsinformation about the life of Sheikh Muhammad Kerbelayî and his family and AktepeMadrasah. It also contains the detail information about the general features of his period whenhe lived and his works.The second chapter includes the analysis Mîrsadu?l-Etfal of in detail in terms of form,content and language. In exploring of form, we treat verse type, stanza and rhyme and so on,according to the chapters, and dwell on certain figure of speeches. In exploring of content, themethodological syntax is explained and the subjects in the dictionary are classified in relationof each other. In this chapter finally the words and expression in the dictionary are examinedin terms of grammatical features of Kurdish.In the third chapter, the features of the ?author?s copy? is first explained. Kurdish-Arabic copy is latinized in accordance with general accepted transcription rules. Kurdishwords are written in bold type-font; Persian ones in italic ones so that the readers can readthem easily. The other words, addition and so on which don?t take place in the chapter of thedictionary are shown in normal type-fonts.In the final chapter, the fact that in the result of studying and researching, we havefound the findings are given in order.We added a trilingual dictionary in written Kurdish-Persian-Turkish at the end of ourstudy. The aim is to help the readers and researchers benefit from these dictionaries in theirstudies maximally. At the appendix there are important documents in relation to the subject.